Beginjaren Abertzaleak
Iparralde was sedert de Franse Revolutie hopeloos verfranst en werd met de jaren een soort toeristisch reservaat voor de derde leeftijd en de "upperclass" van Parijs. Het boerde economisch goed, alvast in de vastgoedsector van het toerisme. Dat trok veel werkkrachten aan, ook uit Hegoalde. Dat gegeven is van groot belang voor de verdere ontwikkeling van het Baskisch bewustzijn.
Iparralde (Frans-Baskenland) was, vanaf de jaren 1970, vooral een vluchtoord voor Baskische politieke gevangenen, omdat Frankrijk toen de strijd van de Basken als een "buitenlands probleem" zag en Valéry Giscard d’Estaing zich van al dat "gedoe" daar beneden niets aantrok. De steun die door de abertzalebeweging aan de gevluchte Basken verleend werd, was in eerste instantie de hoofdopdracht. Vooral de priesters speelden hierbij een belangrijke rol. Uit de veelvuldige contacten werd keihard het eigen geweten in vraag gesteld. Langzaam maar zeker drong het in de geesten door dat er ook in Pays Basque Nord een specifieke strijd moest gevoerd worden tegen de verdrukking.
Abertzalea
Abertzale betekent letterlijk “patriot”, hoewel de vertaling wat vrijer kan geïnterpreteerd worden omdat het een neologisme is dat uitgevonden werd door Sabino Arana in 1896.
In het Euskara wordt heel veel met suffixen gewerkt. Abertzale (het kernwoord) betekent dus patriot; Abertzalea (kernwoord + suffix –a) betekent de patriot.
We gaan nog even verder: Abertzaleak (kernwoord + suffix –ak) betekent de patriotten, dus de meervoudsvorm.
Om tot het neologisme Abertzale te komen, heeft Sabina Arana twee termen samengevoegd: Aberri (vaderland) en Zale (verlangen, liefhebber, wens, wil).
Op zijn beurt is Aberri een neologisme van Aba (een in onbruik geraakt woord dat vader betekent, nu wordt “aita” gebruikt) en Herri (natie, volk, land).
Wat de betekenis betreft, wordt in Euskadi exclusief verwezen naar de kwalificatie “nationalist”. De leden van de nationalistische partijen PNV, Batasuna, Aralar, enz…zijn dus Abertzaleak. (Batasuna is vrij radicaal, PNV is gênant gematigd.)
Baskisch nationalisme in Iparralde
Talrijke groepjes, sommigen lokaal georganiseerd (Baigorriko Taldea, MAT…), anderen op het totale niveau (EHAS), zagen het levenslicht. Gelijktijdig (1970-1980) ontwikkelden zich ook clandestiene groepen (op dorpsniveau of kantonnaal niveau), die ageerden tegen de exploitatie van de arbeider en tegen de repressie van vluchtelingen uit Hegoalde.
In 1972 ontstaat Iparretarrak, een Franse organisatie die het equivalent is van ETA, maar dan in Frankrijk. Deze organisatie had een veel kleinere structuur en activiteit dan ETA, maar zij hadden hetzelfde objectief: de hereniging van de 4 Spaanse provincies met de 3 Franse provincies tot 1 Euskal Herria. De "Eskerro Mogimendu Abertzalea" is de politieke arm. In 1977 wordt een eerste arrestatie verricht: een militant van Iparretarrak, Xan Marguirault, wordt opgepakt,en dit is het sein voor de oprichting van talloze steuncomités "Xan", die de uiteindelijke vrijlating kunnen bewerkstelligen in 1978. Vanaf dit moment zal er een hergroepering plaatsvinden, die alle radicale abertzales van Pays Basques Nord zal verenigen. In 1978 worden 5 vluchtelingen afgemaakt door het BVE, een doodseskader dat werd ingezet tegen Baskische nationalisten in Hegoalde, zowel als in Iparralde.
Omstreeks die tijd (1981) besloot Giscard d’Estaing om het statuut van politiek vluchteling niet meer toe te kennen, en levert 7 militanten uit aan Spanje (wat hen daar te wachten stond, kan u raden).
Terwijl de groep Hordago verschillende acties opeist tegen bankinstellingen, eist Iparretarrak verschillende aanslagen op tegen de kazerne van de CRS in Anglet, tegen het bureau ACOBA (Société de l'Autoroute de la Côte Basque), tegen toeristische verblijven in Hendaye…
IKASTOLA
un enseignement unique, pour une langue unique
In augustus 1979 werd tijdens de feesten van Bayonne, ten voor dele van de Ikastolas (scholen met Euskara als voertaal), de voetbalwedstrijd Nantes/San-Sebastián verboden. Bij de daaropvolgende rellen werden 68 personen administratief aangehouden.
In oktober 1979 manifesteren 3000 betogers in Bayonne ten voordele van de Ikastolas, onder het motto: "Á service public, financement public !"
Begin de jaren 80 ontstaat de beweging "Herri Talde", een federatie die de lokale groepen samenbrengt. De doelstellingen zijn: erkennen en officialiseren van het Euskara, een economie op poten zetten die niet alleen op het "groottoerisme" ("tout-tourisme") gericht is (zoals de Franse staat het wil), een sociaal klimaat scheppen dat gebaseerd is op solidariteit tussen, en niet op uitbuiting van de arbeider. De acties om te informeren en te sensibiliseren door de militanten van Herri Talde lopen niet van een leien dakje. Iparretarrak, opgericht in 1973, leidt en steunt de acties van de abertzales. In Iparralde worden de eerste scholen "Gau Eskola" opgericht, waar volwassenen het Euskara kunnen aanleren.
Om de kosten te dekken, worden jaarlijks loopwedstrijden "korrikak" georganiseerd. Dit zijn gesponsorde loopwedstrijden (per gelopen km, zoveel euro). De eerste korrika doorkruiste Baskenland van Noord naar Zuid : 1821 km, dag en nacht, 8 dagen lang.
Na "la nuit bleue"('*) van 26 maart , naar aanleiding van haar eerste persconferentie in april, eiste Iparretarrak twee supplementaire aanslagen op: een tegen een werkgelegenheidsagentschap te Bayonne, de andere tegen de helikopter van een industrieel te Mauléon.
(*) Aanslag tegen VVF, vakantiedorp, in opbouw te Guéthary door de groep Hordago. Vijf militanten worden gearresteerd, maar vrijgelaten in juni
Het volgende doelwit kwam er op 1 mei : twee gespecialiseerde medewerkers van een interim-bureau te Hendaye.
In december 1981 wordt een militant van Iparretarrak, Xabier Manterola, in staat van beschuldiging gesteld omwille van een roofoverval op de "Caisse d'Épargne" te Saint-Paul-les-Dax in de Landes. In december ontstaat "Gure Irratia", onze radio in het Euskara.
Izan Euskaldun
Alle beloften van 1981 blijven dode letter. Gaston Deferre, Minister van Binnenlandse Zaken verklaart dat het inopportuun is om nu met de creatie van een departement "Pays Basques" te beginnen. Deze beloften waren genotuleerd in de "110 Propositions" door kandidaat Mitterrand, naar aanleiding van de verkiezingen van 1981. Nog meer socialistische beloften werden niet gehouden: de beloofde steun voor de Ikastolak. Vlugschriften, petities, bezetting van lokalen (hardhandig geëvacueerd door de politie) waren de eerste acties gelanceerd in januari door SEASKA, als drukkingmiddel voor de legalisering van onderwijs in het Euskara en zodoende een opening te maken om het Euskara ook binnen de openbare diensten te gebruiken. De leuze "Izan Euskaldun" (Soyez bascophone!) wordt overal verspreid.
Twee gendarmen worden gedood in Baigorri. Iparretarrak wordt hiervan verdacht en in het bijzonder Filipe Bidart, sinds 1981 levend in de clandestiniteit na een hold-up in de Landes. De organisatie verwerpt met klem elke aantijging. Op de vooravond van schoolvakantie in juli had SEASKA nog steeds geen teken van leven ontvangen van de openbare macht. Om hun doelstellingen kracht bij te zetten, werd er op 1 juni door twee ouders een hongerstaking gehouden in de kathedraal van Bayonne. De twee ouders waren een lid van het secretariaat van SAESKA en een weldoener (geldschieter). De hongerstaking duurde één maand en werd gesteund door ontelbare acties, waarvan de manifestatie op 26 juni, met meer dan 4000 betogers, het hoogtepunt was. Niettegenstaande het brutale en gewelddadige optreden van de CRS, bleven de manifestanten sereen door de straten marcheren.
Na een maand voorbereiding gaat de interministeriële werkgroep van start, genoemd de "mission Ravail". Het centrale punt is hier de creatie van een "Conseil de développement du Pays Basque". Deze raad zou volgens de lokale socialistische partij de voorafbeelding moeten zijn van het beloofde "Département Pays Basques".
In 2000 werd daar nog altijd op gewacht. In juli wordt dan de eerste conventie gehouden tussen het Franse Ministerie van Nationale opvoeding en SEASKA. De afspraken waren evenwel verre van bevredigend voor SEASKA. Niettemin werd dit als een eerste stap in de goede richting gezien. Nu was het afwachten wat september 1983 zou brengen.
Het jaar 1983 wordt gekenmerkt door GAL-Grupos Antiterroristas de Liberación, door doodseskaders, door huurmoordenaars, door sluipschutters, en door paramilitaire en parapolitionele groupuscules, die dood en vernieling zaaien onder het alziend oog van de Spaanse regering González. Het is het trieste jaar dat GAL zijn intrede doet en 27 moorden begaat in Pays Basques Nord tussen 1983 en 1987. In oktober 1983 worden Joxi et Joxean te Bayonne ontvoerd als eerste slachtoffers van het staatsterrorisme.
Er is een afzonderlijk hoofdstuk gewijd aan het Spaanse staatsterrorisme in het hoofdstuk: "Staatsterrorisme".
In december, beleven wij de ontvoering van Segundo Marey (*), commercieel vertegenwoordiger. Hij wordt 15 dagen later vrijgelaten (verkeerde persoon). Op het proces in deze Zaak wilde één van de beklaagden zich vrijpleiten met de bewering dat Marey dan wel de verkeerde was, maar "dat hij toch werkte in deze meubelzaak"!!
In diezelfde maand wordt de vluchteling Kattu Oinaedarra afgeslacht met meerdere kogels in de bar waar hij opdiende. Een paar dagen later wordt Mikel Goikoetxea afgemaakt in Saint-Jean-de-Luz.
Protestacties en manifestaties zijn dagelijkse kost en eindigen altijd opnieuw in een confrontatie met een brutale CRS. Nog in december beslist het Hof van Beroep te Pau de vrijlating van vier Spaanse politieagenten, die een paar dagen voordien gearresteerd werden op beschuldiging van poging tot ontvoering van de vluchteling Larretxea te Hendaye.
1983 is ook het jaar van de gebeurtenissen te Léon., in de Landes, op 7 augustus. In een confrontatie tussen gendarmes en militante Basken van Iparretarrak wordt een gendarme gedood en een andere zwaar geblesseerd. Sedert dit vuurgevecht is van een van de militanten van Iparretarrak, Popo Larre nooit meer iets gehoord. Iparretarrak beschuldigt de politie hem omgebracht te hebben.
(*) Segundo Marey
Segundo Marey, 51 jaar, nationaliteit Spaans, en woonachtig te Hendaye (Frankrijk), werd omstreeks 20:00u in de avond op zondag, 4 december 1983, ontvoerd door 3 personen. Hij was thuis, samen met zijn vrouw Marta Sahastume. De Spaanse politie werkt nauw samen met de Franse politie om de zaak op te lossen, en aan de grens worden strenge controles uitgevoerd. Eén van de vermoedelijke daders van de ontvoering werd door de Franse politie gearresteerd. Omstreeks 20:00u in de avond opende de vrouw vanSegundo Marey de deur, aar 3 personen vroegen of de eigenaar van een rode 2CV daar woonde. Marta Sahastume vermoedde dat zij haar man kwamen halen, en voor ze het goed besefte, waren de drie heerschappen het huis al binnengedrongen: zij spoten traangas in haar gezicht en de man, intussen gealarmeerd, werd meegesleurd onder hevig verzet. Hoewel de conversatie niet lang had geduurd, sprak één van de ontvoerders perfect Frans volgens de echtgenote. […]
[…] Aan de grensstreek, ter hoogte van Dancharinea kon de Franse politie een wagen onderscheppen met 1 persoon aan boord, een zekere Sánchez uit Biarritz, waarvan men wist dat hij sterke banden had met extreemrechts in Spanje. […]
[…] In een crisisvergadering belegd door de socialistische burgermeester van Hendaye, verklaarden een paar genodigden dat ze in de voorbije dagen voorafgaand aan de ontvoering, een grijze Peugeot hadden opgemerkt (waarschijnlijk de wagen waarmee Marey ontvoerd werd), die steeds samen met een Buick ofeen Chrysler rondtoerde in de stad. Een Frans staatsburger verklaarde dat niet alleen vluchtelingen verdachte bewegingen hadden opgemerkt, maar ook de gewone burger was er zich van bewust dat er iets gaande was. […] Ondanks de algehele consternatie kon de familie zich niet van de indruk ontdoen dat er hier een vergissing in het spel was, want Marey had niet de minste politieke affiniteit. De Franse politie hanteerde trouwens ook de stelling dat het slachtoffer overgebracht werd naar Spanje. […]
Na de groots opgezette politieactie (als gevolg van de gebeurtenissen te Léon in de Landes), besliste een buitengewone vergadering van Herri Talde tot de oprichting van een permanente antirepressiestructuur. Rol van die structuur is het organiseren en verschaffen van politieke steun aan de militanten van de Pays Basques Nord en aan de slachtoffers van de repressie. Zij engageren zich ook om de eisen, die militanten dreef naar het totale engagement, algemeen bekend te maken. Die structuur wordt "CAR" genoemd, en neemt de financiële kost, die de politieke steun met zich meebrengt, volledige voor haar rekening.
Gedurende het eerste trimester van 1983 heeft de organisatie twee aanslagen opgeëist : de lokalen van de conseil général en het interim-bureau Ecco te Bayonne. In juni worden Xabier Manterola (gearresteerd eind 1981) en Filipe Bidart (gezocht door de politie) veroordeeld door het Hof Van Assisen te Poitiers in de affaire van de hold-up in de Landes. De strafmaat wordt bepaald op 5 jaar, waarvan 2 jaar met uitstel voor Manterola.
Op 5 augustus wordt Jean-Paul Hiribarren gearresteerd. Het allesoverheersend toerisme, zonder de minste aandacht voor de gewone Bask, doet de militanten naar aanslagen grijpen: plastiek bom bij Dienst voor Toerisme te Biarritz (september), brand in het huis van de couturier Courrèges te Urrugne (december).
In September wordt de eerste conventie tussen het Franse Ministerie van Nationale Opvoeding en SEASKA eindelijk ondertekend. De voorkeur van het Frans wordt onderstreept. Maar als er een voorkeur is, bestaat er ook een andere mogelijkheid ( het weze op de tweede plaats), en dat is al meer dan wat de Basken tot op die dag mochten (verbod Euskara). Uiteindelijk was het bijna onmogelijk geworden de nodige financies voor de Ikastolas bijeen te krijgen, en met de ondertekening zou een doorlopende minimum financiering verzekerd worden.
Gedurende het jaar 1984 schrijft GAL de moord op 6 vluchtelingen op haar bloedige rekening: Vicente Perrurena, Angel Gurmindo, Guttierez, Xabier Perez de Arenaza, Kixkur Zugarramurdi en Rafael Goikoetxea. Bovenop moeten nog twee jongeren geteld worden: J.Pierre Leiba en Christain Olazkuaga.
In januari 1984, wordt AHAIDEAK (ahaide betekent verwante) opgericht, die de humanitaire en de financiële steun verleent aan de families van opgesloten militanten.
In Biarritz explodeert in maart een bomauto, waarin een GAL-aanhanger zat. In juni worden van op een moto twee vluchtelingen beschoten en raken daarbij zwaar gewond. Vier "GALeux" worden betrapt en opgesloten. Ze zijn ook verantwoordelijk voor brandstichting in vier Baskische ondernemingen.
Ondertussen is in april aan het licht gekomen wat bewezen moest worden: GAL rekruteerde niet alleen bij de politie en bij de Guardia Civil (bijverdienste?), maar ook in het "misdaadmilieu". Deze onthulling kwam er nadat zeven aanhangers van GAL in de gevangenis van Gradignan door de knieën gingen.
In 1984 werden er een dozijn "GALeux" opgepakt, beschuldigd van banden met de doodseskaders. Onder hen een groepje van de paramilitaire politie. Zeven onder hen werden in voorlopige vrijheid gesteld door een vonnis van de Kamer van Inbeschuldigingstelling te Pau, waarvan rechter Swahn de voorzitter was. Swahn moet gesitueerd worden in de kringen van extreemrechts.
De menslievendheid van de Franse regering gaat zo ver dat ze 21 asielaanvragers niet naar de gevangenis stuurt, maar 14 ervan laat verbannen naar Zuid-Amerika en Afrika, terwijl er 7 een vergunning krijgen.
In augustus en september gaan in de gevangenis van Fresnes, nabij Parijs, acht Basken in hongerstaking omwille van het gevaar van uitlevering (en foltering) aan Spanje. Bijna dagelijks zijn er acties en manifestaties om hen te ondersteunen.
In september levert de regering Mitterrand nog eens 3 Basken uit aan Spanje.
In maart 1984 wordt Didier Laffitte getroffen door een kogel in de rug, terwijl Gaby Mouesca, militant van Iparretarrak gearresteerd wordt.
In november 1985 spreekt de rechtbank het ontslag van rechtsvervolging uit ten voordele van inspecteur Martinez, dader van het dodelijke schot op Didier. Het ontslag van rechtsvervolging wordt bekrachtigd in de Kamer van Inbeschuldigingstelling te Poitiers, in januari 1986, volgend op het beroep aangetekend door de familie Laffitte en door Gabi Mouesca.
Enkele dagen na de dood van Didier, brengt Iparrearrak in een communiqué hulde aan zijn militant en beschuldigt de politie van een koelbloedige moord. Zij beschuldigen de politie ook Jean-Louis Larre, die spoorloos is sinds augustus 1983, te hebben geliquideerd onmiddellijk na de gebeurtenissen te Léon.
In mei gaat de eerste editie door van de feesten "Herri Urrats", die zowat 15 000 personen verzamelen rondom het meer van Saint-Pée-sur-Nivelle. Dit feest werd opgericht als steun voor de Ikastola, en de volgende jaren blijven ze een groeiend succes kennen.
Herri Urrats
Herri Urrats 2006, l’expression vivante de l’Euskara autour du lac de Saint Pée sur Nivelle le 14 mai 2006.Herri Urrats est l'expression vivante de l'Euskara, vecteur de l'identité des basques, le soutien populaire nécessaire pour permettre à Seaska d'assurer la pérennité et le développement du réseau d'enseignement en langue basque. Cela se passe à Saint Pée sur Nivelle, le 14 mai 2006.
C'est en 1984, sur le modèle des rassemblements en faveur des Ikastola organisés en Pays Basque Sud, qu'une poignée de parents d'élèves de Seaska eut l'idée un peu folle à l'époque, d'impulser en Pays Basque Nord une fête semblable.
Cette initiative était destinée à répondre aux besoins de financement de Seaska qui allaient grandissants, surtout depuis l'ouverture du cycle secondaire quelques années auparavant.