Spaanse antiterreurwetten
Bron: Cahiers “Van Hamel': “Terrorisme, Europa en strafrecht”
Leerstoelgroep Strafrechtswetenschappen, Universiteit van Amsterdam
Onde de redactie van M.M. Dolman
De Spaanse antiterreurmaatregelen werden in het leven geroepen als werktuig tegen het terrorisme in Spanje. Deze maatregelen introduceerden substantiële veranderingen in de procedure van de bestaande strafwetgeving. Het terrorisme uit die tijd, en nog een poos later, was eigenlijk nog min nog meer, alle subversieve activiteit die tegen de staat zou gebruikt worden. De staat zelf stond uiteraard boven alle verdenking.
Oorsprong en evolutie
a. Antecedenten
De “Ley de 10 de julio de 1894”, de wet van 10 juli 1894: “Betreffende aanslagen tegen personen of berokkende schade door middel van apparaten of explosieve substanties”, wordt algemeen beschouwd als de eerste antiterreurmaatregel.
Vanaf 1939 voerde Franco een resem antiterreurmaatregelen door. Naast de informele en ronduit illegale “Paseos” (wandelingetjes met gevangenen die nooit meer terugkeerden) en de “Ley de fugas” (waarbij gevangenen tijdens hun zogenaamde vlucht gedood werden), werkte de dictatuur een heel juridisch dispositief uit: de “Ley de Responsabilidades Políticas” van februari 1939 (wet op de politieke verantwoordelijkheden), de “Ley de Represión de Masonería y el Comunismo” van maart 1940 (wet voor de repressie van vrijmetselarij en communisme), de “Ley de Seguridad del Estado” van maart 1941 (wet op de veiligheid van de staat) en de “Ley de Orden Público” van juni 1959 (wet op de openbare orde).
In de Código Penal van 1973 stond te lezen:
“Se condena a reclusión menor al que integrado en una banda armada u organización terrorista o rebelde, o en colaboración con sus objetivos y fines, realizase cualquier hecho delictivo que contribuya a la actividad de aquellas, utilizando armas de fuego, bombas, granadas, sustancias o aparatos explosivos, inflamables o medios incendiarios de cualquier clase, cualquiera que sea el resultado producido; y a los promotores y organizadores, y quienes hubieren dirigido su ejecución."
Vrije vertaling:
“Wordt veroordeeld tot opsluiting hij die geïntegreerd is in een gewapende bende of een terroristische organisatie, of samenwerkt met hun objectieven of doelen, overgaat tot om het even welk misdrijf die bijdraagt tot de activiteit van die organisaties, gebruik maakt van vuurwapens, bommen, granaten, explosieven of brandversnellers, ongeacht het bereikte resultaat; en de promotoren, organisators of leiders van deze misdrijven”.
Bij de dood van Franco in 1975 werd ETA de eerste prioriteit voor de regering. ETA had op dat ogenblik al 44 slachtoffers gemaakt. Op 25 april 1975 werd de "Estado de Excepción", de staat van beleg, afgekondigd in de provincies Bizkaia en Gipuzkoa. Op 26 augustus 1975 keurde de regering een hardere antiterreurwet af, het “Decreto-Ley 10/1975”, dat toeliet de volgende dag de weekbladen “Destino”, “Posible” en “Cambio16” te sluiten en de wet uit de breiden met de doodstraf.
b. De “Decreto-Ley sobre seguridad ciudadana”
Na de goedkeuring van de Grondwet van 1978, bekrachtigde de Bestendige Deputatie van het Congres op 6 februari 1979 de "Decreto-Ley sobre seguridad ciudadana" (Wet op de burgerlijke veiligheid). De socialisten, communisten, Minoría Catalana en PNV stemden tegen en vroegen de afschaffing van de wet, wegens ongrondwettelijk.
De Ley 4/1988, wet op de hervorming van de criminele strafvordering, installeerde de verwerpelijke "incomunicación" van een arrestant (zie verder bij “Speciale procedures inzake terrorisme”, paragraaf d, Incomunicación) en verleende aan de Minister van Binnenlandse Zaken de bevoegdheid om tussen te komen in alle communicatie van verdachten, zonder juridische autorisatie.
Talrijke hervormingen en aanpassingen hebben de huidig geldende “Ley Antiterrorista”, antiterreurwet, gestalte gegeven.
Andere antiterreurmaatregelen
De antiterreurwet was niet de enige uitzonderlijke maatregel die de Spaanse regering in petto had in de strijd tegen het terrorisme, een netwerk van modificaties, maatregelen en interpretaties werden toegevoegd .
a. De "Ley Corcuera"
De Ley Orgánica 1/92 van 21 februari 1992, ook de “Ley Corcuera” genoemd, naar de socialistisch Binnenlandminister, over de "bescherming van de veiligheid van de burgers", gaf de politie de bevoegdheid om bij een verdachte waarvan men een misdrijf vermoedde, zonder aanwezigheid van een advocaat de woonst binnen te vallen (de wet drukt het uit als 'toegang verschaffen': “el acceso a domicilios privados”), huiszoekingen zonder juridische autorisatie uit te voeren, de identiteitskaart af te nemen en de verdachte vast te houden (wat niet hetzelfde is als opsluiting in de gevangenis).
Het artikel 21.2 verwijzende naar huiszoekingen zonder juridische autorisatie werd door het Constitutionele Hof nietig verklaard in het vonnis 341/1993 van 18 december 1993. Alle andere paragrafen werden behouden.
b. De "Kale Borroka"
De vaststelling dat “Kale Borroka”, tot op dat ogenblik beschouwd als misdrijf van lage intensiteit, vooral door jongeren gepleegd werd, was de aanzet om de wet te wijzigen in “terrorisme van lage intensiteit” en de rechtszaken te laten verlopen bij de uitzonderingsrechtbank Audiencia Nacional te Madrid. Alles wat met terrorisme of zogenoemd terrorisme te maken heeft, wordt naar die uitzonderingsrechtbank verwezen. Op dit misdrijf van lage intensiteit stonden straffen tot 18 jaar opsluiting. De Ley Orgánica 7/2000 “Responsabilidad Penal de los Menores”, is er een vervolg van. De "Wet van de (strafverantwoordelijkheid van de) Minderjarige" trad in 2001 in werking. Het gaf de Staat de gelegenheid de ouders te laten opdraaien voor de schade van de "Kale Borroka". Amnesty International waarschuwde voor "de schending van de rechten van het kind."
c. De "Ley de Partidos"
Een volgende aanpassing is het in voege brengen van de "Ley de Partidos", die het mogelijk maakte bepaalde politieke partijen te verbieden, vooral partijen uit de omgeving van Izquierda Abertzale. De “Ley Orgánica 6/2002 de Partidos Políticos”, ook wel de “Ley de Partidos” (Partijenwet) genoemd, werd goedgekeurd op 27 juni 2002. De motivering van de wet luidde als volgt: “De werking van het democratische systeem garanderen door te verhinderen dat een politieke partij, onder welke vorm ook, aanvallen zou lanceren tegen het democratische regime van de vrijheden of steun zou verlenen aan politiek geweld of activiteiten van terroristische organisaties.”
d. De penitentiaire politiek
De Ley Orgánica 7/2003 verhoogt de maximumstraf voor terroristen van 30 naar 40 jaar.
De politiek van “gevangenisspreiding” wordt gehandhaafd
Gewoonlijk wordt een gevangene van meet af aan opgesloten volgens de categorie “segundo grado”, maar voor Baskische politieke gevangenen wordt automatisch “primero grado” toegepast. “Primero grado” of het gesloten regime of de eerste graad: individuele cellen, beperking van gemeenschappelijke activiteiten en constant toezicht.
“Segundo grado” of het open regime of de derde graad: een zekere openheid met sociaal contact, in open instellingen afgelegen van de eigenlijk strafinrichting.
De onmogelijkheid op vervroegde voorwaardelijke vrijlating, door het afschaffen van bepaalde bonussen die strafmaat in vermindering brengen. Dit wordt alleen op Etarras toegepast om zo de volledige strafmaat uit te zitten, zonder ook maar enige strafvermindering.
De "Doctrina Parot"
Het Spaanse systeem van strafrecht
Laten we nu even de normale basisprocedure overlopen van een gewoon strafproces inzake misdrijven.
De regels voor deze procedure zijn vastgelegd in de "Ley de Enjuiciamiento criminal", de Wet van Strafvordering, dat bij Koninklijk Decreet werd opgesteld op 14 september 1882, en sindsdien nauwelijks aanpassingen heeft gekend.
De politie mag een persoon waarvan vermoed wordt dat hij een misdrijf gepleegd heeft, voorzien in de "Código Penal" (het strafwetboek) oppakken of arresteren ter identificatie. De tijdspanne van de arrestatie is beperkt tot 72 uur. Bij het verstrijken van deze limiet moet de arrestant ofwel worden vrijgelaten, ofwel voor de onderzoeksrechter worden gebracht, die geassisteerd wordt door het Openbaar Ministerie (veelal de Openbare Aanklager). In ieder geval mag de arrestatie niet langer duren dan strikt noodzakelijk om de nodige onderzoeken te doen en duidelijkheid (bewijslast) te scheppen.
De arrestant heeft het recht zich te laten bijstaan door een advocaat, naar eigen en vrijwillige keuze, die hem tijdens de verhoren mag bijstaan, of het nu voor de politie of voor de onderzoeksrechter is. Heeft de arrestant geen voorkeur dan wordt een advocaat “turno de oficio” toegewezen: een advocaat die voorkomt op de lijst van het “Colegio de Abogados”. Als de arrestant die advocaat niet kan betalen, wegens onvoldoende middelen, dan draait de staat hiervoor op ("beneficio de la Justicia Gratuita").
De arrestant heeft ook het recht geen verklaringen af te leggen. Indien hij wel akkoord gaat, heeft hij het recht op assistentie van een vertaler. De arrestant kan ook de "habeas corpus" aanvragen: onmiddellijke ter beschikking stelling van een rechter. De advocaat, eigen keuze of uit de lijst, moet waken dat de rechten van de gevangene gerespecteerd worden.
De Openbare Aanklager heeft een dubbele functie: garant staan voor de rechten van zowel de arrestant als van de eventuele slachtoffers, en de burgerlijke partij vertegenwoordigen.
De onderzoeksrechter beslist over "prisión provisional" (voorlopige hechtenis) in afwachting van het proces, over "libertad sin cargos" (volledige vrijspraak) of over "libertad provisional" voorlopige in vrijheid stelling) onder bepaalde voorwaarden: op bepaalde tijdstippen aanmelden bij de autoriteiten of het betalen van een borgsom.
Het gerechtelijke onderzoek is de procedure waarbij de aangeklaagde feiten worden onderzocht en de overeenkomstige bewijslast wordt verzameld.
Bij het voleindigen van deze procedure, en er een misdrijf wordt vastgesteld, dan zal de onderzoeksrechter schriftelijk de beschuldigingen en de weerleggingen door de advocaat van de verdediging verzamelen in een zogenoemd "Auto Judicial”, een gerechtelijk dossier, waarbij hij de gerechtelijke stukken overmaakt aan een bevoegd rechter van de “Juzgado de lo Penal” (Strafrechtbank). Deze strafrechter moet dan een datum bepalen voor het proces, de "vista oral" genoemd, waarbij na bewijslast, zonder enige redelijke twijfel, en de pleidooien van de verdediging de "visto para sentencia", het vonnis bekend gemaakt wordt. Als de arrestant wordt veroordeeld, en er volgt geen beroepsprocedure, wordt het vonnis onmiddellijk ten uitvoer gebracht. Bij rechtszaken met voorziene straffen lager dan twee jaar moet de beklaagde niet aanwezig zijn.
Speciale procedures inzake terrorisme
a. Wie wordt in Spanje omschreven als terrorist.
Artikel 571 van het huidige “Código Penal”, strafwetboek daterend van 1995, definieert als terrorist: “Diegene die behoort tot, handelt ten dienste van of samenwerkt met gewapende bendes, organisaties of groepen waarvan het doel is de grondwettelijke orde te verstoren of omver te werpen en de publieke vrede in het gedrang te brengen door aanslagen op gebouwen, infrastructuur, enz. aan de hand van explosieven of brandstichting met risico op letsels of op dood.”
Artikel 572 voorziet in bovenstaande gevallen een veroordeling van 20 à 30 jaar (intussen opgetrokken naar 40 jaar) als er dodelijke slachtoffers te betreuren vallen.
b. Bevoegdheid
Misdrijven die als terrorisme beschouwd worden, worden niet door de normale rechtbanken beslecht. Ze zijn dus niet de bevoegdheid van de “Juzgados de Instrucción” die in alle andere gevallen wel die bevoegdheid hebben, maar exclusief voorbehouden voor de Audiencia Nacional, opgericht in 1977 bij Koninklijk Decreet 1/77 op 4 januari 1977, en gevestigd in Madrid.
De Audiencia Nacional houdt zich dus hoofdzakelijk bezig met aan terrorisme verwante misdrijven, misdrijven die vroeger beleschr werden voor militaire tribunalen. Bepaalde juristen spreken dan ook van een demilitarisering, hoewel andere sectoren er de erfenis in zien van de Franquistische militaire rechtbanken "Tribunales Orden Público" (1963-1977). Wie waar ook in Spanje beschuldigd wordt van “Verheerlijking van het terrorisme”, kan zich dus allen in Madrid verantwoorden.
c. Arrestatie
De detentie die maximum 72 uur mag duren alvorens een arrestant in vrijheid wordt gesteld of voor een onderzoeksrechter wordt gebracht, wordt bij gevallen van terrorisme uitgebreid naar 5 dagen.
d. Incomunicación
Alle verdachten van terrorisme worden bij hun arrestatie in een toestand van “incomunicación” gebracht die 13 dagen mag duren. Dat betekent veelal: honderdtwintig uren zonder slapen, op een onbekende plaats, zonder bijstand van een vertrouwenspersoon (advocaat of dokter), geblinddoekt en naakt tussen je folteraars die je met zeven tegelijk allerlei vragen en beschuldigingen toeschreeuwen, daarbij voortdurend geslagen worden, met vuisten, telefoonboeken, stokken, regelmatig een plastic zak over het hoofd getrokken krijgen tot tegen de verstikking aan, ontelbare keren ondergedompeld worden in een bad vol uitwerpselen, honderd vijftig keren door de knieën moeten buigen tot aan de volledige uitputting, daarbij omvallen en bij de haren weer rechtgetrokken worden, om opnieuw te beginnen, nat gemaakt worden terwijl je de klemmen van de elektroden hoort knetteren, een revolver die vlak naast je oor wordt afgeschoten of een revolver die op je slaap wordt gezet waarna je enkel een klik hoort, op handen en voeten staan terwijl ze je genitaliën bewerken. Plots bijkomen op een stoel terwijl je polsslag wordt genomen en waarbij je hoort zeggen “hij was bijna weg”.
Het onderzoek wordt geheim verklaard, waardoor de verdediging niet kan beschikken over de resultaten die uit de verhoren voortvloeien. De arrestant mag geen familie of derden verwittigen dat hij opgepakt werd en waar hij zich bevindt. Hij mag geen enkele correspondentie voeren of eender welk andere communicatiemiddel gebruiken. Hij mag geen bezoek ontvangen van religieuzen, huisarts, familie, vrienden of om het even welke persoon. De hele onderzoeksperiode is het hem verboden een advocaat naar eigen keuze te raadplegen, en de verdediging wordt gewaarborgd (?) door een advocaat "del turno de oficio", uit de lijst, waarmee hij zelfs op geen enkel moment privaat mag overleggen.
Houding van de Internationale rechtspraak
Resolutie 1373 Veiligheidsraad Verenigde Naties
Alle daden van terrorisme waren, net als de aanslagen op 11 september 2001 (die enkele weken voor deze resolutie plaats vonden), een bedreiging van de internationale vrede en veiligheid.
Volgens het Handvest van de Verenigde Naties had eenieder het recht zich individueel of collectief te verdedigen. Terrorisme moest met alle mogelijke middelen bestreden worden.
Men was bezorgd om de opkomst van terrorisme in verschillende delen van de wereld, gemotiveerd door intolerantie of extremisme.
Landen werden opgeroepen samen te werken en zelf maatregelen te nemen om terreurdaden te voorkomen en onderdrukken.
Alle landen moesten:
a. De financiering van terreurdaden voorkomen en onderdrukken,
b. Het ophalen van geld om terreurdaden te plegen strafbaar maken,
c. Dergelijke fondsen bevriezen,
d. Verbieden dat geld aan personen die met terrorisme te maken hebben wordt overgemaakt;
Alle landen moesten ook:
a. Zorgen dat ze geen steun verlenen aan terroristen,
b. Stappen nemen om terreurdaden te voorkomen, bijvoorbeeld door een ander land te waarschuwen,
c. Terroristen veilig onderkomen ontzeggen,
d. Voorkomen dat terreurdaden vanuit hun grondgebied worden gepleegd,
e. Zorgen dat terroristen berecht worden,
f. Elkaar zoveel mogelijk helpen bij onderzoeken naar terreurdaden,
g. De verplaatsing van terroristen voorkomen met grenscontroles.
Roept alle landen op om:
a. Meer informatie uit te wisselen over de activiteiten van terroristen,
b. Juridisch samen te werken om terreurdaden te voorkomen,
c. Akkoorden te sluiten om terreurdaden te voorkomen en actie te ondernemen tegen de daders,
d. Partij van de internationale verdragen tegen terrorisme te worden,
e. Meer samen te werken en deze verdragen volledig in de praktijk om te zetten,
f. Onderzoeken of asielzoekers betrokken waren bij terreuracties voor ze asiel krijgen,
g. Zorgen dat de status van vluchteling niet misbruikt wordt door terroristen.
Resolutie 1535 Veiligheidsraad Verenigde Naties
De Veiligheidsraad bevestigde nogmaals dat terrorisme een van de grootste bedreigingen van de vrede en veiligheid vormde. De landen werden eraan herinnert dat maatregelen die ze namen tegen terrorisme overeenstemden met het internationaal recht. Ze werden ook opgeroepen partij te worden van alle internationale verdragen en protocols inzake terrorisme en initiatieven ter zake te steunen.
Wat de “incomunicación” betreft, wordt deze maatregel niet uitdrukkelijk verboden, maar er bestaat een algemene consensus tussen de organisaties voor de rechten van de mens verbonden aan de Verenigde Naties, over de kans op ernstige schendingen van de rechten van de mens, en het dus eigenlijk beter verboden was geworden.
Europees verdrag voor de Rechten van de Mens
art. 1: verplichting van lidstaten zich te houden aan de rechten en toe te passen op iedereen binnen hun rechtsmacht.
art. 2: recht op leven
art. 3: verbod op martelen
art. 4: verbod op slavernij en dwangarbeid
art. 5: recht op vrijheid en veiligheid
art. 6: recht op een eerlijk proces
1. Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en plicht of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld. De uitspraak moet in het openbaar worden gewezen maar de toegang tot de rechtszaal kan aan de pers en het publiek worden ontzegd, gedurende de gehele terechtzitting of een deel daarvan, in het belang van de goede zeden, van de openbare orde of nationale veiligheid in een democratische samenleving, wanneer de belangen van minderjarigen of de bescherming van het privé leven van procespartijen dit eisen of, in die mate als door de rechter onder bijzondere omstandigheden strikt noodzakelijk wordt geoordeeld, wanneer de openbaarheid de belangen van een behoorlijke rechtspleging zou schaden.
2. Een ieder tegen wie een vervolging is ingesteld, wordt voor onschuldig gehouden, totdat zijn schuld in rechte is komen vast te staan.
3. Een ieder tegen wie een vervolging is ingesteld, heeft in het bijzonder de volgende rechten:
a. onverwijld, in een taal die hij verstaat en in bijzonderheden, op de hoogte te worden gesteld van de aard en de reden van de tegen hem ingebrachte beschuldiging;
b. te beschikken over de tijd en faciliteiten die nodig zijn voor de voorbereiding van zijn verdediging
c. zich zelf te verdedigen of daarbij de bijstand te hebben van een raadsman naar eigen keuze of, indien hij niet over voldoende middelen beschikt om een raadsman te bekostigen, kosteloos door een toegevoegd advocaat te kunnen worden bijgestaan, indien de belangen van een behoorlijke rechtspleging dit eisen;
d. de getuigen à charge te ondervragen of te doen ondervragen en het oproepen en de ondervraging van getuigen à décharge te doen geschieden onder dezelfde voorwaarden als het geval is met de getuigen à charge;
e. zich kosteloos te doen bijstaan door een tolk, indien hij de taal die ter terechtzitting wordt gebezigd niet verstaat of niet spreekt.
art. 7: geen straf zonder wet: legaliteitsbeginsel
art. 8: recht op privacy, waaronder ook valt: bescherming van het gezin
art. 9: vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst
art. 10: vrijheid van meningsuiting
art. 11: vrijheid van vergadering
art. 12: recht op huwelijk
art. 13: recht op daadwerkelijk rechtsmiddel
art. 14: verbod op discriminatie
Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten
Het internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten is een verdrag van de Verenigde Naties, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Het kwam tot stand op 19 december 1966 en werd van kracht op 23 maart 1976, na ratificatie door 35 lidstaten (ook door Spanje: ondertekening op 28 september 1976 en ratificatie op 27 april 1977).
De beschermde rechten van de mens zijn o.a. :
art. 1: recht op zelfbeschikking voor de volken
art. 7: verbod op folteringen en wrede, onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing
art. 10: menselijke en waardige behandeling van gevangenen
art. 14: gelijkheid voor de rechter, vermoeden van onschuld, garanties voor verdachten
art. 19: recht op vrije meningsuiting
art. 21: recht op vreedzame vergadering
art. 22: vrijheid van vereniging en vakbond
art. 24: bescherming van minderjarigen
art. 25: recht op openbaar leven (o.a. deelname aan verkiezingen)
art. 26: gelijkheid voor de wet
art. 27: rechten voor minderheden (cultuur, godsdienst, taal)
Het UNO-Comité voor de Rechten van de Mens belast met de implementatie van het “Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten” stipuleert in de “Algemene Waarnemingen nr. 20” (1992), beveelt aangepaste maatrefgelen aan tegen de detentie onder “incomunicación”. Deze aanbeveling werd meermaals bevestigd om uiteindelijk te worden vastgelegd in een resolutie in 2003: “Verlengde detentie onder “incomunicación” vergemakkelijkt de toepassing van foltering, een wrede, inhumane en vernederende maatregel”.
Het Hoge UNO-Commissariaat voor de Rechten van de Mens verklaart in 2002 diep bezorgd te zijn over de (toenmalige) periode van 5 dagen “incomunicado” (nu tot 13 dagen), en verklaart, zonder zich uit te spreken over de wettelijkheid van het decreet, dat de “incomunicado”-periode foltering en mishandeling in de hand werkt.
Ook Theo van Boven, speciale verslaggever voor de UNO, heeft zich meermaals in die zin uitgesproken. (Zie ook: Internationaal protest).