Sartaguda
EL PUEBLO DE LAS VIUDASHet dorp van de weduwen
SARTAGUDA
Op 26 mei 2007 zendt de Reportage-equipe van Radio Euskadi (EiTB) een reportage uit over één van de meest geteisterde dorpen in Navarra gedurende de Guerra Civil van 1936. Het betreft het dorpje Sartugada, dat de weinig te benijden bijnaam kreeg van: “El Pueblo de las Viudas”, het dorp van de weduwen.
In 1936 telde Sartaguda met moeite 1200 inwoners. De meerderheid had geen eigen huis en ook geen werk. Alles behoorde toe aan de Duque del Infantado, die door middel van zijn administrateur - Ramiro Torrijos - een middeleeuws regime had opgelegd. Er was zelfs geen bron, hoewel de Río Ebro nabij was. “Als een lokale heerser besliste Torrijos over leven en dood”, zo vertelt een inwoner, Alberto Ruiz. “De 6 families die het vertrouwen wonnen, hadden altijd werk. De anderen afhankelijk van de steun die ze verleenden aan de Republiek”, voegt Jesús Benito er aan toe. Met de komst van de 2de Republiek zou er immers kom af gemaakt worden met de “latifundistas”, de grootgrondbezitters. De meerderheid van de inwoners zag hun kans schoon.
Maar met de komst van Franco verdween die ijdele hoop als sneeuw voor de zon. Een ongenadige repressie had 86 doden tot gevolg: 15 aan de frontlijn (waarvan 10 republikeinen en 5 Francogetrouwen), en de rest, o.a. de PSOE-burgemeester Eustaquio Mangado Urbiola, werd uit hun huizen gehaald en in veel gevallen door buren gefusilleerd (de 6 families die het vertrouwen wonnen).
Deze reportage kreeg de steun van José Maria Esparza Zabalegi (*), één van de auteurs van het boek: 'Navarra 1936: de la esperanza al Terror', Navarra 1936: van de hoop naar de terreur. (ISBN: 84-930957-9-6)
(*) Jose Mari Esparza Zabalegi
"Cien razones por las que dejé de ser español"
Honderd redenen waarom ik stopte Spanjaard te zijn
Artikel opgestuurd door W. Hensgen
Bij de uitgeverij Txalaparta moet je zijn voor “foute” boeken over Baskenland. Dat ze nooit een “Garzonada” over zich heen kregen, is uiterst verwonderlijk.
Van de Cubaan, José Martí onthield hij de mooiste oorlogsverklaring die ooit geschreven werd: “De liefde voor je vaderland is geen ridicule liefde voor het land waarin je rondloopt, maar de onstuitbare haat tegenover degene die het onderdrukt.”
Van Rousseau: “Hoe kleiner een land hoe groter de vrijheid, de betrokkenheid van de mensen en hoe minder oorlogen er gevoerd worden, want je eigen kleinheid houd je verwijderd van hersenschimmen.”
“Baskenland zou een Europese modelrepubliek kunnen zijn in plaats van een aanbouwsel in een middeleeuws koninkrijk. Spanje is het kind van duizend veroveringsoorlogen. Zelfbestuur hoort bij het Volk en niet op de lans van de hertog van Alva. Alle Basken hebben te lijden gehad van emigraties, keuringen voor militaire dienst, oorlogen, militaire strafopleggingen, grenzen en douaniers, repressie in scholen, misprijzen voor zijn taal en cultuur. Alle politieke projecten in Navarra en Baskenland eindigden steeds in botsingen met Madrid: de Carlisten, het Baskisch in Navarra, de republikeinse autonomiestatuten. Alles zorgde ervoor dat we verder verwijderd raakten van het Spaanse volkseigen. Hier zal niemand met een Spaanse vlag in een voetbalstadion komen. Niemand zal vrijwillig naar het leger of bij de Guardia Civil gaan. Niemand zal het Nationale volkslied zingen of het Spaanse wapen in huis halen. De onafhankelijkheid wordt steeds meer gezien als een wettelijke optie. Dat Navarra stilaan helemaal verdeeld raakt in twee verschillende culturen is te wijten aan de bezetting waarmee het land te maken kreeg. Sommigen zullen hun leven riskeren om de vrijheid te heroveren, zoals onze helden in Amaiur deden (waar Navarra definitief verslagen werd door Castilië.) Anderen verkiezen te onderhandelen, stellen zich tevreden met een autonomie en zullen het adagio van Navarra volgen: “Waar niet gemaaid wordt kan het graan opschieten.” Anderen, zoals onze politieke klasse, laat zich “betuttelen” door Madrid.
Spanje is al eeuwen in elkaar aan het krimpen. Meer dan 30 staten hebben zich ooit van Spanje losgemaakt”.
De schrijver noemt een aantal landen op en begint met Vlaanderen (waarmee heel vaak “de Nederlanden” bedoeld wordt). Hoeveel bloed heeft de ijdelheid van Castilië al gekost? De schrijver verkiest het woord “niet-afhankelijkheid” boven onafhankelijkheid.
“Het recht van niemand af te hangen, het recht op scheiding, of als vrienden samen te leven is de ideale staat van bewuste personen en volkeren. Meer dan een derde van de 200 staten in de wereld hebben een kleiner bevolkingsaantal dan onze natie. De meerderheid is jonger dan ons en velen hebben minder middelen van bestaan dan wij. Als we veel beter kunnen leven, waarom proberen we het dan niet? Wij vragen enkel dat ze ons laten groeien en in vrede leven. Met dit boek wil ikzelf de vrede vinden en als iemand me later zegt dat hij er iets uit geleerd heeft dan was het de moeite waard”.
Het boek, vol humor en ironie, heeft op de voorpagina een foto van de verfrommelde identiteitskaart van de auteur. Het objectief van Jose Mari Esparza Zabalegi is: "Hacer frente al pensamiento único” (het hoofd bieden aan het eenheidsdenken.)
Het Parque de la Memória
Begin december 2006 verscheen een boek onder de titel “Honderd redenen waarom ik stopte Spanjaard te zijn” geschreven door José Mari Esparza Zabalegi. Om het boek te “begrijpen”, zou je (ook) moeten weten dat Esparza van arbeider, onderzoeker werd en van onderzoeker, uitgever. Van uitgever werd hij uiteindelijk militant schrijver. Een heel traject. De uitgeverij die Esparza leidt, is Txalaparta!
Zestig jaar na de feiten, in 1996, durfden een paar moedigen het aan een klein monumentje op te richten voor de geliefden die na de burgeroorlog gefusilleerd werden. Het monumentje had slechts de grootte van een smalle paraplubak, en stelde niet veel voor! De tekst die voorzien was, was tweetalig. Eerst Spaans, de taal van de streek, dan Baskisch de tweede taal van Navarra:
“Als nagedachtenis aan onze geliefden
vermoord door het fascisme.
Sartaguda, 14 april 1996"
Het dorp wil in de plaats van het minieme ding iets groter, iets als een soort ereparkje. Daarvoor is geld nodig. Voor zulke dingen moet je dan niet bij de Regering van Navarra zijn, want die wordt gevormd door de PP, en die partij stamt af van de moordenaars die indertijd aan de trekker van de dodende wapens stonden!
De doorbraak kwam er op 22 december 2005, toen bij de begrotingsronde voor het jaar 2006, eindelijk een gedeeltelijke dotatie van 150.000 euro’s werd aangenomen om het “Parque de la Memoria de Sartaguda” te financieren. Stemden voor: PSN, Aralar, IU, EA, CDN en PNV. De zusterpartij van de Partido Popular, UNP, onthield zich. Het klinkt misschien vreemd, maar de Spaanse regering kwam over de brug met 120.000 euro’s. Vergeet niet dat de grootvader van de huidige president Zapatero door Francotroepen gefusilleerd werd.
Op dit moment (2007) is het “Parque de la Memoria” in volle constructie. Het project wordt gepromoot door de Asociación de Familiares Asesinados Navarros (AFAN) en het collectief El Pueblo de las Viudas de Sartaguda.
Het centrale werk wordt een muur waarop 3350 namen zullen staan van slachtoffers van de repressie in Navarra: 2700 die gefusilleerd werden in de dorpen van Navarra, 567 die omkwamen in het concentratiekamp Fuerte de San Cristóbal, een paar tientallen die omkwamen in het concentratiekamp Mauthausen (uitgeleverd aan de Duitsers) en een paar tientallen die omkwamen bij onmenselijke dwangarbeid.
Informatie over het Parque de la Memoria
Komende van Estella via de NA122 en in Allo afslaand naar de NA666, kom je via Sesma in Lodosa terecht. Dan is het nog ongeveer 5km tot in Sartaguda. Bij het binnenkomen van het dorpje werd een stuk grond verworven van 6.000 m2, waar vanaf 2002 de voorbereidende werkzaamheden begonnen.
De werken zijn nu (2007) al ver gevorderd en men kan de prachtige sculpturen van de vermaarde kunstenaars Nestor Basterretxea en Joxe Ulibarrena bewonderen. Alleen het meesterwerk van José Ramón Anda ontbreekt nog: een magistrale toegangspoort.
Getuigenissen
Jesús Benito (92 jaar), Luisa Sesma (72 jaar) en Delfín Martínez (71 jaar) zijn trots op de verwezenlijking van het park. “Een juweeltje - bevestigt Delfín - dat de sensatie geeft alsof ze na al die jaren een stekelige doorn hebben uitgetrokken. Eindelijk zijn we er in geslaagd de gevallenen een mooie rustplaats te bezorgen, zodat ze niet in de vergetelheid geraken”. “Dat is het minste wat we voor hen kunnen doen”, vervolgt een ontroerde Luisa. “Jammer dat dit niet vroeger mogelijk was”, repliceert de oudste van de groep, Jesús, die zich de gebeurtenissen nog levendig bij herinnert. Bij Jesús Benito werden 2 broers omgebracht, een oom en zijn beste vriend. Bij Luisa Sesma en Delfín Martínez werd de vader gefusilleerd.
Alle drie weten ze nog heel goed dat tijdens de burgeroorlog “de izquierdas” (republikeinen, communisten, socialisten en nationalisten) een witte armband moesten dragen. De vrouwen die niet aan de kant van Franco stonden, werden kaalgeschoren. Sartaguda bleef in twee kampen verdeeld, en de twee kampen schenen onverzoenbaar.
10 mei 2008: Eindelijk eerherstel
Nu is het nog wachten op de monumentale toegangspoort (zie onderaan de pagina), ook toevertrouwd aan José Ramón Anda.
Het Parque de la Memoria zal volgende zomer 2008 worden ingehuldigd, na de verkiezingen (om partijdigheid uit de weg te gaan). Carlos Espinosa, van de associatie “El Pueblo de las Viudas de Sartaguda” onderstreept met trots dat al 200 boompjes aangeplant zijn: olmen, olijfbomen, steeneiken en laurier.
Op 30 juni 2007 werd in het Parque de la Memoria een kunstwerk van hem ingehuldigd, bestaande uit 6 zware stalen platen met teksten er in verwerkt van bekende Basken: Jokin Muñoz, Castillo Suárez, Montxo Armendáriz, Bernardo Atxaga, Jimeno Jurío en Pablo Antoñana.
Hij werd aangezocht om voor het Parque de la Memoria een kunstwerk te scheppen. En het werd weerom een bijzonder werk. In een grote stalen plaat werd een figuur geperforeerd, die op het punt staat gefusilleerd te worden. De rest van de muur is al doorzeefd door honderden kogelinslagen van eerdere fusillades. Een aangrijpend meesterwerk.
Joxe Ulibarrena
Op 11-jarige leeftijd was Joxe Ulibarrena getuige van een gebeurtenis die voor altijd in zijn geheugen zal gebrandmerkt blijven. "Ik zag hoe 3 jongeren aan de Vuelta del Castillo te Iruña-Pamplona gefusilleerd werden (hier werden de meeste “veroordeelden” tegen de muur gezet). Dat beeld zal ik nooit vergeten. Toen ik dezelfde leeftijd van die drie jongeren had, werd mijn vader en een jong meisje van 15 jaar vermoord”.
Nu heeft hij gestalte gegeven aan een beeld dat eerst angst, later verdriet en nu bitterheid teweegbrengt. Een beeld van 8 meter hoog en 4 meter diameter, opgetrokken in beton, baksteen en ijzer, 20 ton in totaal.
De eerste aanblik wekt verwarring en onduidelijkheid op, tot men hoort wat het voorstelt: “Ejecutados en la Santa Cruzada”, de geëxecuteerden van de Heilige Kruistocht”. Het prachtige beeld is een verwijzing naar de drie jongeren (2 jongens en een meisje). Ze werden niet eens vastgebonden, en op het ogenblik dat ze door kogels doorzeefd werden, omhelsde het meisje haar twee vrienden, net voor ze levenloos zouden neerzijgen. Op het kunstwerk zakt het hoofd dan ook tussen haar armen.
José Ramón Anda
José Ramón Anda Goikoetxea werd in 1949 in Bakaiku geboren.Hij studeerde aan de Escuela Superior de Bellas Artes de San Fernando te Madrid tussen 1970 en 1974, en kreeg een beurs voor de Academia Española de Bellas Artes te Roma.
Nestor Basterretxea
Néstor Basterretxea Arzadun (Bermeo – 06.05.1924) moest in 1936 in ballingschap vertrekken als gevolg van de politieke voorkeur van zijn vader Francisco Basterrechea Zaldivar (PNV). Hij verbleef in Saint Jean de Luz, Parijs en Aix-en-Provence, tot hij in 1942 uitweek naar Argentinie (Bueno Aires). In 1952 keerde hij terug naar Spanje. Hij werd uitverkoren om in de basiliek van Arantzazu de muurschilderingen aan te brengen in de crypte. Zijn muurschilderingen werden verboden en uitgewist, omdat ze niet in de smaak vielen van bepaalde kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders.
Parque de la Memoria de Sartaguda, het Park van de herinneringOp 10 mei 2008 wordt eindelijk eer gebracht aan de 3.200 inwoners van Navarra die tijdens en na de verschrikkelijke Burgeroorlog gefusilleerd werden: het herdenkingspark van Sartaguda wordt plechtig geopend. Onder massale belangstelling van meer dan 6000 aanwezigen, gewapend met paraplu, werd het park plechtig ingewijd. De enige afwezige was de onvermijdelijke zusterpartij van de Partido Popular, UNP.
Vooral Sartaguda kreeg het erg te verduren. Zó erg dat de gemeente de bijnaam “El Pueblo de las Viudas”, (Dorp van de Weduwen) kreeg!
In Sartaguda werden er 84, sommige spreken van 86, neergeknald (8 %). Vaak niet eens tegen een muur!
Op een voorbereidende vergadering sprak Julio Sesma Martínez (71 jaar). Hij was amper 4 maanden oud toen Franco-aanhangers zijn vader, een journalist van 30 jaar, neerschoten. Dit was trouwens de gemiddelde leeftijd van de gefusilleerden! Het zouden er in totaal 3.200 worden. Alleen al in Navarra! Jaren lang bleef het stil. Tijdens de dictatuur die volgde op de Burgeroorlog duurde de repressie voort. Wie zijn mond durfde open doen, verloor zijn eigendom, zijn werk of werd als militair verplicht ingelijfd bij de vijand!
In Sartaguda en elders, zijn de geesten enigszins “verlicht”. Bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen werd José Ramón Martínez burgemeester. Omdat hij een coalitie moest aangaan, koos hij voor een nationalist. De bedreiging vanuit zijn eigen partij, de superdemocratische Socialisten van Navarra en van Spaans regeringspresident Zapatero werden genegeerd en Martínez werd uit de partij gezet. Er kwam toen steun opdagen van andere socialisten waaronder Odón Elorza de burgemeester van Donosti (er wappert nog steeds geen Spaanse vlag aan zijn stadhuis,enkel de stadsvlag.)
Een gedeelte van de inwoners van Sartaguda zorgde ervoor (samen met de vereniging “Familieleden van Gefusilleerden van Navarra”) dat het “dorp van de weduwen” een “dorp van herinnering en van hoop” wordt.
Op de persconferentie was ook de voorzitster van “Familieleden” aanwezig: Mirentxu Agirre was de dochter van de toenmalige burgemeester van Lizarra-Estella, Fortunato Agirre (PNV) Hij werd vermoord omwille van zijn nationalistische ideologie.
De burgemeester bedankte iedereen die zijn steentje bijdroeg. Op een oppervlakte van 6.000 m² staan kunstwerken van José Ulibarrena, José Ramón Anda en Néstor Basterretxea. Er zijn teksten van Pablo Antoñana, Josu Muñoz, Jimeno Jurio, Montxo Armendariz en Bernardo Atxaga. Op een muur staan de namen van de 3.200 gefusilleerde personen.
4 maart 2009
Op 4 maart 2009 werd in het Parque de la Memoria te Sartaguda de kers op de taart geplaatst. De monumentale toegangspoort van de artiest José Ramón Anda werd op zijn plaats gezet. Het werk symboliseert “un abrazo de bienvenida al visitante”, een warme omhelzing als verwelkoming voor de bezoeker.
Het Parque de la Memoria is nu een afgesloten geheel, een plaats om het verdriet te verwerken. Het is het enige monument waar iedereen herdacht wordt, ook diegenen waarvan de stoffelijke resten nog niet werden teruggevonden.