Roncevalles-Oreaga
De Slag bij Orrega of Roncesvalles is de geschiedenis ingegaan, meer als vrucht van legende en verbeelding, dan als realiteit. Gedurende honderden jaren hebben Spaanse en Franse kroniekschrijvers in het treffen een hand van de Arabieren willen zien, vijanden van de christelijke ridders. Het anonieme "Chanson de Roland" (Het Roelantslied) heeft de analen van de geschiedenis overleefd, maar is zodanig verdraaid dat het geen historische waarde heeft. Ook Piarres Larzabal schreef in de 20ste eeuw een idylle hierover, genoemd "Orreaga", waarin de chef van Baskische stammen Otsoa (*) was en waarin Aztia de heidense priester was.
(*) Otsoa regeerde, in tegenstelling tot zijn voorgangers, alleen over de Baskische gebieden weerszijden de Pyreneeën. Het is meer dan waarschijnlijk dat Otsoa de aanval leidde in Orreaga in 778.
De tegenstrijdige uitspraken in tal van werken neemt niet weg dat de gebeurtenis in 778 een bepalende historische rol heeft gespeeld. Allen zijn er trouwens over eens dat het leger van Carlomagno er verslagen werd. Dit ware niet mogelijk geweest zonder de bijstand van de Basken.
Het schijnt dat Carlomagno bij een expeditie naar Zaragoza een zware afstraffing gekregen had van de muzelmannen in de omgeving van Tudela. Op zijn terugweg wilde hij wraak nemen door Iruñea-Pamplona te belegeren en te vernietigen. Vita Karoll, secretaris en officiële biograaf van Carlomagno beschrijft zo de veldslag: "Bij zijn terugkeer uit Spanje, in de Pyreneeën, kon hij aan de lijve de verraderlijkheid van de Vascones ondervinden. Het leger marcheerde in een lange rijen, wegens de te smalle rotspaden, toen de Vascones hen op de top van een berg in een hinderlaag lokten. Ons leger dat in de lagere gedeelten nog aan het marcheren was, werd in de pan gehakt tot de laatste man. Die actie hebben we nooit kunnen wreken; omdat de aanvallers zich op een wonderbaarlijke manier verspreid hadden, zodat we ze niet meer konden terugvinden."
De meest geloofwaardige documenten dateren de slag op 15 augustus 778, op een bergachtig gebied in de omgeving van Orreago. In het jaar 812 moesten de troepen van de Franse koning Louis terug door de passen, maar ditmaal nam hij vrouwen en kinderen, uit nabijgelegen dorpen, mee als levend schild.
Het Roelantslied
Het Roelantslied is een van de oudste Middelnederlandse ridderromans. Het is een anonieme bewerking van het Franse 'Chanson de Roland'. Karel de Grote is in oorlog met de Saracenen, maar na jarenlange strijd zal de vrede worden getekend. Karel keert daarop aan het hoofd van zijn leger uit Spanje terug naar Frankrijk, waarbij de ridder Roelant en zijn manschappen de achterhoede vormen.
Dan komt het verraad. Roelant wordt in een hinderlaag gelokt in het dal van Roncevaux (Roncevalles). Zijn schoonbroer Oliver vraagt hem op zijn hoorn Oliphant te blazen, opdat Karel zal terugkeren om hem bij te staan. Roelant weigert dit uit “heldhaftige dwaasheid” (folie héroïque). Ten slotte blijft in de ongelijke strijd alleen Roelant over met twee van zijn medestanders. Pas dan blaast Roelant op zijn hoorn, en Karel keert terug om hem bij te staan. Het is te laat: hij treft de ontzielde lichamen van de krijgers aan, dat van Roelant ter aarde liggend, de hoorn onder het lichaam, het gezicht naar Spanje gewend.
In werkelijkheid had Karel de Grote voorafgaand aan de schermutselingen bij Roncevaux elders in Spanje vruchteloos strijd geleverd en was hij op de terugtocht. In 778 had er bij Roncevaux (tegenwoordig Roncesvalles in Spanje) werkelijk een slag plaats waarin een zekere Roland onder Karel tegen een legertje Basken vocht en het leven verloor. Over die gebeurtenis ontstond in de loop der tijd een aantal liederen en verhalen. Uiteindelijk werden die in het Franse 'Chanson de Roland' samengevoegd, waarin het groepje Basken is vervangen door een leger van enkele honderdduizenden "Saracenen" (voor die tijd een duizelingwekkend aantal). De term "Saracenen" is weinig precies: sinds de Kruistochten werd het woord, dat van schrijvers uit de klassieke Oudheid afkomstig was, in veel literatuur als algemene aanduiding gebruikt voor "moslims".
