ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС  тақырыбы: «Коммерциялық кәсіпорынның жабдықтау логистикасын ұйымдастыру»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС  тақырыбы: «Коммерциялық кәсіпорынның жабдықтау логистикасын ұйымдастыру»

ТҮЙІНДЕМЕ

Дипломдық жұмыс 79 бет көлемінде кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,  28 кестеден,  28 суреттен,  32 әдебиеттен тұрады.

ЖАБДЫҚТАУ ЛОГИСТИКАСЫ, САТЫП АЛУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ, КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫН, ЖАБДЫҚТАУШЫНЫ ТАҢДАУ.

Дипломдық жұмыстың мақсаты «CENTECH» ЖШС негізінде кәсіпорынның жабдықтау логистикасын ұйымдастыру мәселелерін анықтау, дамыту жолдарын ұсыну, зерттеу болып табылады.

Зерттеу нысаны – Батыс Қазақстан облысы, Атырау қаласы, «CENTECH» ЖШС болып табылады.

Зерттеу пәні – Кәсіпорынның жабдықтау логистикасы

РЕФЕРАТ

Дипломная работа состоит из введения в объеме 79 страниц, трех разделов, заключения,  28 таблиц,  28 рисунка,  32 литературы.

ЛОГИСТИКА СНАБЖЕНИЯ, ОРГАНИЗАЦИЯ ЗАКУПОК, КОММЕРЧЕСКОЕ ПРЕДПРИЯТИЕ, ВЫБОР ПОСТАВЩИКА.

Целью дипломной работы является изучение, представление путей развития, выявление проблем организации логистики оборудования предприятия на базе ТОО «CENTECH».

Объектом исследования является ТОО «CENTECH», г. Атырау, Западно-Казахстанская область.

Предмет исследования-логистика снабжения предприятия

ABSTRACT

The thesis consists of an introduction of 79 pages, three sections, conclusions, 28 tables,  28 figures,  32 literature.

SUPPLY LOGISTICS, PURCHASING ORGANIZATION, COMMERCIAL ENTERPRISE, SUPPLIER SELECTION.

The purpose of the thesis is to study, present ways of development, identify problems of organization of logistics of equipment of the enterprise on the basis of    «CENTECH»  LLP.

The object of research is «CENTECH» LLP, Atyrau, West Kazakhstan region.

Subject of research-the logistics of logistics enterprises

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ......................................................................................................................4

1 КӘСІПОРЫННЫҢ ЖАБДЫҚТАУ ЛОГИСТИКАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.............................................7

1.1 Кәсіпорынды материалды - техникалық жабдықтаудың мәні, мақсаты, міндеттері.....................................................................................................................7

1.2 Коммерциялық кәсіпорынның сатып алуды ұйымдастыру ерекшеліктері. Қажеттіліктерді анықтау түрлері.............................................................................15

1.3 Жабдықтау көздері мен жабдықтаушыларды таңдау тәсілдері......................23

2  «CENTECH» ЖШС-нің ЖАБДЫҚТАУ ЛОГИСТИКАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ................................................31

2.1 «CENTECH» ЖШС сипаттамасы, құрылымы, экономикалық көрсеткіштері.............................................................................................................31

2.2. «CENTECH» ЖШС-нің сатып алу үрдісін жүзеге асыру кезеңдері, жабдықтаушыны таңдау және бағалау көрсеткштері............................................41

2.3 «CENTECH» ЖШС-нің тауар қорларын басқару жүйесі, көрсеткіштері. Сатып алу түрлері...............................................................................................54

3  «CENTECH» ЖШС-нің САТЫП АЛУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ АҚПАРАТТЫҚ-КОМПЬЮТЕРЛІК ҚОЛДАУ....................................................................................................................64

3.1 Кәсіпорынның сатып алу қызметін ұйымдастырудағы негізгі мәселелер....64

3.2 Кәсіпорынның сатып алу үрдісін жетілдіруге(автоматтандыруға) арналған Microsoftsnabgenie жүйесін ұсыну. Microsoftsnabgenie жүйесінің өзге жүйелермен салыстырмалы сипаттамасы..............................................................67

ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................................76

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ....................................................78

КІРІСПЕ

Қазіргі уақытта нарықта қызмет етуші мемлекеттік немесе жеке табыс табатын кез келген кәсіпорын белгілі бір тауар немесе қызметтерге тәуелді болып келеді. Бұл тәуелділік өзге кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің қатысуы арқылы жүзеге асырылатыны анық. Мысал ретінде, кәсіпорынның жылу, жарық, байланыс құралдары және кеңсе жабдықтары, жиһаз және басқа да түрлі заттарға деген қажеттіліктерін жатқызамыз. Бұл аталған қажеттіліктер кәсіпорынның айналысатын саласына байланысты болып келеді. Аталған қажеттіліктерді анықтай отырып, кәсіпорынның сол қажеттіліктерді сатып алу қызметі жабдықтау логистикасы болып табылады.

Кәсіпорынның сатып алу мен жабдықтауды жүзеге асыру қызметі негізгі іс-әрекеттерінің бірі болып табылады. Себебі, оның басты міндеттерінің бірі кәсіпорынның жалпы мақсатына тиімді үлес қосуды қамтамасыз ету үшін дер кезінде қажеттіліктермен қамтамасыз ету болып табылады.

Яғни, кез келген кәсіпорын өзінің стратегиялық мақсаттарын айқындай келе, тұтынушыларды қанағаттандыру жолын барынша көздейтіні анық. Себебі, коммерциялық кәсіпорындардың басты мақсаты барынша табыс табу болып табылатындықтан, табыс табу көзі тікелей тұтынушылармен(сатып алушы) тығыз байланысты. Осыған орай, кез келген кәсіпорын ресурсқа қажеттілікті жоспарлау, өндіріс жүйесінің уақыттылығы және сатылынып алынатын тауар мен қызметтердің сапалылығы мен өнімділігіне басты талаптар қояды.

Сатып алуды және жабдықтауды тиімді басқару қазіргі заманғы кәсіпорындардың көпшілігінің табысына айтарлықтай әсер ететіні анық. Осыған байланысты шикізат, қызмет көрсету және сапалы жабдықтар сатып алу, үздік баға бойынша қажетті мөлшерді ескере отырып, ұзақ мерзімді ынтымақтастық негізінде қызмет ету кез келген кәсіпорынның басты мақсаты болып табылады. Бүгінгі күні коммерциямен айналысатын кәсіпорын қызметтері нарықты зерттеуден бастап, соңғы тұтынушыға дейін қызмет көрсету кезеңдерін қамтиды.

Жабдықтау логистикасы жоғарыда атап өткендей, коммерциямен айналысатын кәсіпорындар үшін өте маңызды. Бұл маңыздылық сатып алу-сату немесе сатып алу-өндіріс-сату үдерісі кезіндегі сатып алынатын тауарлар бағасының төмендігімен сипатталады. Нарықтық талаптардың күшеюі көтерме немесе бөлшек сауда өніміне тұрақты сұраныстың болуын болжайды, бұл өз кезегінде сату көлемінің ұлғаюына және тұтынушылар шеңберінің кеңеюіне әкеледі.

Дипломдық жұмыстың тақырыбы коммерциялық кәсіпорынның қызметіне логистика әдістерін енгізу арқылы қаражат айналымдылығын жеделдету, айналым шығындарын оңтайландыру, тұтынушылардың сұранысын барынша толық және сапалы қанағаттандыру мәселелерінің шешімін табу кезінде маңыздылығын көрсетеді. Сондай-ақ тауарды сатып алу, тасымалдау, сақтау және өткізу бойынша іс-қимылдарды үйлестіре отырып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін барынша шаралар қолдануға жағдай жасайды.

Диплом жұмысының өзектілігі. Логистиканың, оның ішінде жабдықтау логистикасының өзектілігі, ең алдымен, оны зерттеуге деген қызығушылықтың артуымен, түрлі әдістерді қолдана отырып, жүйелердің тиімді қызмет етуін жоғарылататын тиімді мүмкіндіктермен танысудан көрініс табады. Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы әрбір кәсіпорынның қызмет ету жүйесі, ұйымдастырылуы, арнайы халықаралық стандарттарға бейімделуі, бәсекеге қабілеттілігі мен жетілдіру жолдарын зерттеу, даму жағдайын  қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Осыған байланысты сатып алу логистикасын ұйымдастыру өзектілігі кәсіпорын қызметін талдаумен қатар, мекеменің қызметін ұйымдастыру, шығындар жоспарының орындалуына бақылау жасау, мекеменің салалық ерекшеліктерін есепке алу, қаржылық есептілікті ұйымдастыруда шығындарды есеке алу, тапсырыс беру, тауар өндіру секілді кезеңдерінен көрініс табады.

Нарықтағы бәсекеге қабілеттілік едәуір дәрежеде тұтынушылардың тапсырыстарына сай логистикалық қызмет көрсету жүйесінің болуымен және ұсынылатын қызмет көрсету сапасының деңгейімен айқындалады.

Ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңызы. Кәсіпорын жұмысының іске асырылуы, стратегиясы, мәселелері, оларды шешу жолдарын тексеру мен осы тапсырмаларды шешу жолдары, шығындар мен есептерді үйлестіру қажеттілігі шетелдік тәжірибелерді қолданудың жаңа қағидаларын қалыптастырудың негізі болып табылады.

Кез келген озық тәжірибенің енгізілуі, оның кәсіпорын қызметін ұйымдастыруда маңызын анықтай отырып, қаражатты тиімді пайдалануға, жоспарлауға және тұтынушы талабын қанағаттандыру мен жетілдіруде жоғары мүмкіндіктер алуға болады.

Шешіліп отырған мәселенің қазіргі жағдаймен байланысы. Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру мен арнайы салаларға логистиканың қолданыла бастауы еліміздегі нарықтық экономиканың талабына сай туындаған мәселелерді айқындау және оны оңтайландырудан көрініс табады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты. Кәсіпорынды басқарудағы логистикалық жүйелерді қарастыра отырып, жабдықтау үрдісінің ұйымдастырылуын, оның ішінде зерттеу жүргізіп отырған Атырау қаласының «CENTECH» кәсіпорнының қызметін қарастыру, ұйымдастыру ерекшеліктерін енгізу, анықталған мәселелерді шешу жолдары және жетілдіру үшін ұсыныстар жасау,тиімділігін көрсету болып табылады.

Дипломдық жұмыстың міндеттері:

1.   Кәсіпорынды материалды-техникалық жабдықтау мәнін, мақсатын көрсету;

2.   Сатып алуды жоспарлау әдістерін қарастыру;

3.   «CENTECH» кәсіпорнының сатып алу қызметіне және басқару жүйесіне, құрылымына талдау жасау;

4.   Кәсіпорынның сатып алу қызметінің кемшіліктерін анықтай отырып, жетілдіру бойынша іс-шаралар мен жобалар ұсыну, салыстыра отырып тиімділігін көрсету болып табылады.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Батыс Қазақстан облысы, Атырау қаласы,  «CENTECH» ЖШС.

Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыстың мазмұнын толық ашу мақсатында Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы нормативтік құқықтық актілер мен нұсқаулықтары, сандық және сапалық талдауының қазіргі заманғы оқу-әдістемелік әдістері мен тәсілдері, статистикалық мәліметтер, қарастырылған тақырыпқа байланысты монографиялық және оқу әдебиеттері, берілген тақырып бойынша мамандандырылған баспасөздегі мақалалар, отандық ғалымдардың оқулықтары, оқу құралдары, практикумдары және зерттеліп отырған мекеменің мәліметтері, Интернет көздері қолданыла отырып жазылды. Сонымен қатар, шетелдік Седельникова И.М., Сергеева В.И., Савельев А.Н., Козлова В.К. секілді ғалымдардың оқулықтары мен оқу құралдары  қолданылды.

Диплом жұмысын жазудың тәжірибелік базасы. Дипломдық жұмыстың объектісі саналатын Батыс Қазақстан облысы, Атырау қаласынындағы «CENTECH» кәсіпорнының қаржылық есебі, осында толтырылатын бастапқы және қорытынды құжаттар.

Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорында сатып алу(жабдықтау) логистикасын жүзеге асырудың теориялық аспектілері, сонымен қатар коммерцилық кәсіпорынның сатып алу үрдісін ұйымдастыру ерекшеліктері мен жабдықтаушылардың түрлері қарастырылады.

Екінші бөлімде «CENTECH» кәсіпорны қызметіне талдау жүргізілді, сатып алуды ұйымдастыру кезеңдері мен кәсіпорынның тауар қорларын басқару жүйесі, көрсеткіштері қарастырылады.

Үшінші бөлімде кәсіпорынның сатып алу бөлімінің қызметінде кемшіліктер анықталып, оны жетілдіру жолдары, сатып алу қызметі жүйесін оңтайландыру және сатып алу логистикасын басқару процесін автоматтандыру жолдары ұсынылды, бұл қойма қорларын азайтуға және өнімді жеткізу жүйесін неғұрлым тиімді басқаруға көмектеседі, сондай-ақ кәсіпорынға қосымша пайда әкеледі. Сонымен қатар, ұсынылған шаралардың кәсіпорын үшін салыстырмалы тиімділігі есептелінеді.

Қорытынды бөлімде кәсіпорынның стратегиясы, зерттеу барысында анықталған мәселелерді ескере отырып, шешу мен оңтайландыру жолдары көрсетіледі, салыстырмалы түрде сипатталады.

1 КӘСІПОРЫННЫҢ ЖАБДЫҚТАУ ЛОГИСТИКАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Кәсіпорынды материалды - техникалық жабдықтаудың мәні, мақсаты, міндеттері

Жабдықтау түсінігінің пайда болуы нарықтағы қызмет етуші кәсіпорындардың өзін-өзі тауар немесе қызметтермен толықтай қамтамасыз ете алмауымен сипатталады. Демек, жабдықтау тек қана тауар немесе қызметтердің алмасуы емес, кәсіпорындардың өзара байланысын да көрсетеді.

Жабдықтау-бұл кәсіпорынға қажетті өнім мен тауарды сатып алу мен жабдықтаушыларды басқаруға байланысты барлық қызмет түрлерін біріктіріп, қажеттіліктерді төмен бағамен сатып ала отырып, арнайы бағдарламалардың орындалуын қадағалайды [1, 15 б.].

Жабдықтау логистикасы – бұл кәсіпорын үшін шикізатты, жартылай дайын өнімдер мен тауарларды жоспарлаумен, тапсырумен және жеткізумен байланысты логистиканың саласы .

Жабдықтау логистикасы қызмет саласы ретінде сатып алу логистикасымен тығыз байланысты. Ол сондай-ақ, кәсіпорынды күнделікті және ұзақ мерзімді кезеңде тауармен қамтамасыз етуді білдіреді. Бұған қол жеткізу үшін сатып алу жөніндегі мамандар сатып алынатын өнімге қажеттілікті анықтау, тиімді жабдықтаушыны іздеу, бірнеше баламалы көздерде сатып алу мүмкіндігін бағалау, сатып алу әдісін таңдау, жеткізудің қолайлы бағасы мен шарттарын белгілеу, тауарды жеткізу сәтіне дейінгі қадағалау, сондай-ақ жабдықтаушы ұсынған қызметтердің сапасын бағалау сияқты міндеттерді шешуі тиіс [2, 9 б.].

Кәсіпорынның жабдықтау бөлімінің басты міндеті тиісті жинақтылық пен сапаға сәйкес қажетті материалды-техникалық жабдықтарды уақытылы және оңтайлы қамтамасыз ету болып табылады.

Аталған міндеттерді шеше отырып, жабдықтау бөлімдері кәсіпорын тұтынатын барлық материалдық қажеттілік көлемін белгілеп, нарықтағы бағалардың өзгеріс деңгейін ескерумен қатар, тауар қозғалысының неғұрлым үнемді нысанын таңдай отырып, қорларды оңтайландыруды, көлік-дайындау және қойма шығыстарын төмендету секілді қызметтерді атқаруы тиіс. Бүгінгі күні кәсіпорынның жабдықтау жүйесінің сатып алу логистикасымен тығыз байланыстылығы бірлесіп қызмет атқаруынан көрініс табады.

Тауар, материал және қызметпен қамтамасыз ету - тиісті объектілерді қажетті құралдармен (материалдармен, энергиямен, жинақтаушы, қосалқы бөлшектермен, тауарлармен, техникамен және т. б.) жабдықтауға бағытталған маңызды қызмет түрі болып табылады.

Жоғары көрсетілгендей, «жабдықтау» ұғымы кең мағынаға ие болып табылады, сонымен қатар ұғымның түрлері мен қолдану аясы көп. Жабдықтау логистикасының негізгі қызмет түрлерін, мақсаттарын, міндеттерін сипаттау үшін, ең алдымен ұғымына тоқталып қтейік.

Қазірші уақытта «жабдықтау» ұғымының көптеген түсіндірмелері кездеседі. Төменгі суреттен, осы ұғымның әдебиет көздерінде ең көп кездесетін негізгі түсініктерін қарастырайық.

1-сурет. Жабдықтау ұғымының негізгі түсіндірмелері

Ескерту: [3, 39 б.] әдeбиeт мәліметтері нeгiзiндe aвтopмен құpacтырылған

Демек, 1-суретте көрсетілгендей, түрлі түсініктер кездеседі, дегенмен мәні мен мақсаты бір болып табылады Қазіргі уақытта ең жиі қолданылатын ұғым ретінде ресейлік ғалымның енгізген ұғымын айта алмыз . Сонымен қатар, бұл сатып алудың әртүрлі түрлерін, сондай-ақ осыған байланысты қызметтерді, яғни жабдықтаушыларды таңдауды, мәміле шарттарын келісу бойынша келіссөздер жүргізуді, жеткізу шарттарын келісуді, жабдықтаушылардың жұмыс көрсеткіштерінің талдауын, жабдықтаушылардан алынған тауарларды жинау мен қабылдауды қамтитын қызмет түрі де  болып табылады. Жалпылама жоспарда қазіргі заманғы жабдықтау-бұл екі функционалды біріктіретін қызмет: сатып алуды басқару және жеткізушілерді басқару  [3, 18 б.].

Әдетте, жабдықтау қызметі материалдардың тек орнын ауыстыруды ғана жүзеге асырмайды, оны алдын - ала ұйымдастырады

Кәсіпорынның сатып алуды ұйымдастыру қызметі оның мақсаттарына байланысты түрлі кезеңдерді қамтыды. Себебі, нарықтағы тұтынушының талабының өзгеруіне байланысты оның атқаратын міндеттері де өзгеріске ұшырады. Бұл кезеңдердің өзгеруін 1-кестеден көруге болады.

1 кесте.

Сатып алу үрдісінің даму кезеңдері, сипаттамасы

1-кестеден сатып алуды басқару көздерінің әртүрлілігін, оған сәйкес атқарылатын қызметтердің де бөлек екендігін көрдік. Демек, нарықтың талабына сай, бұл өзгерістер кәсіпорын қызметінде де айтарлықтай айырмашылық болуын көрсетеді.

 Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпорындардың сатып алу қызметі даму сатысының интегративті кезеңін сипаттайды. Осыған сәйкес, кәсіпорын өзге бөлімшелермен байланысты орнату нәтижесінде тиімділікті арттыра отырып, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бақылайды. Сатып алудың бұл кезеңінде жабдықтау қызметінің стратегия мен оның кәсіпорын бизнесінің нәтижелі көрсеткіштеріне қосқан үлесі бойынша тиімділігінен көруге болады.

Жоғарыда аталып өткен қызметтердің дұрыс ұйымдастырылуы мен сатып алуды басқару қызметін жақсы түсіну үшін оның мақсаттарын анықтау керек. Жабдықтау логистикасының мақсаты логистика мақсаттарымен сәйкес келеді, яғни шарттқа сай қажетті уақытта, алдын ала келісілген баға бойынша, қажетті сападағы тауарларды сатып алу болып табылады.

Осылайша, кәсіпорынды материалдық-техникалық жабдықтаудың төмендегідей мақсаттарын бөліп көрсетуге болады.

Жабдықтау логистикасының негізгі мақсаттары:

1. Ресурст, шикізаттың үздіксіз ағынын қамтамасыз ету, кәсіпорынның жұмысына керек тауарларды жеткізу және қызметтерді ұсыну.

Осы мақсатқа сай, егер керекті тауар өз уақытында жетпеген жағдайда қызметтің уақытша, мүлдем тоқтауына және тиісінше үлкен шығындарға – тұрақты шығындарға, өнімді жеткізу мерзімдері бойынша тұтынушы талаптарын қанағаттандыруға деген қабілетсіздіктің туындауымен қатар, пайданың төмендеуіне әкелуі мүмкін.

2. Қорларды, тауар мен өнімдерді сақтауға байланысты шығындарды барынша азайту.

Шикізаттың үздіксіз ағынын қамтамасыз ету жолдарының бірі осы шикізаттың ірі қорларын құру және сақтау болып табылады. Көптеген кәсіпорындардың жыл сайынғы қор құны активтердің жалпы құнының 30-50% -ына бағалануы мүмкін. Мысалы, егер сатып алынатын қордың бағалануы 30 млн.орнына 15 млн. көлемдегі қорға қаражат бөлумен кәсіпорын қызметін толықтай қамтамасыз ете алатын болса, онда қор деңгейін алуға кететін бағаның 15 млн. - ға азаюы айналым қаражатына кететін шығындарды үнемдеуді құрайды.

3. Сапаны қолдау және арттыру.

Өнім өндіру және қызмет көрсету белгілі сапа деңгейімен жүзеге асырылуы тиіс, әйтпесе соңғы өнім немесе қызмет қойылған талаптарға сай келмеуімен қатар, тағы да өз алдына бөлек шығындарды әкелуі мүмкін. Сапаны стандартты біріңғай деңгейге жеткізу үшін кәсіпорын түрлі амалдар жасауы мүмкін. Оған кәсіпорынның арнайы қаражат көздерін бөлуін жатқызамыз. Ал, әлемдік деңгейде қызмет етуші кәсіпорындардың ұсынатын тауарлар мен қызметтердің сапалы әрі бәсекеге қабілеттілігі тауарға деген қызығушылықтың артуына алып келеді.

4. Сенімді жабдықтаушыларды іздеу.

Жабдықтау бөлімі қызметінің табысы түбіне келгенде, жабдықтаушыларды табу және олармен қарым-қатынасты дамыту, олардың мүмкіндіктерін талдау, тиісті жабдықтаушыны таңдау және одан кейін бірлескен қызметті үнемі жетілдіре отырып, онымен жұмыс істеу қабілеттілігіне байланысты. Бұл кезеңде, әрине, жабдықтаушыларды өз талап-тілегі бойынша таңдап, арнайы тиімді шарттар жасалынатыны анық..

          5. Мүмкіндігінше стандартты, бір-бірін алмастырушы тауарларды сатып алу.

Кез келген жағдайда кәсіпорын қолдануға ең тиімді болып табылатын тауарларды сатып алу қажет. Егер, сатып алуды жоспарлау кезінде бұрын екі-үш қажеттілікпен орындалатын тауар мен өнім санын шектеу еш зиян шектірмеген жағдайда, онда кәсіпорын сатылынып алынатын қажеттіліктер көлемінің санын азайта отырып, жабдықтауға кететін шығынды төмендете отырып, сондай-ақ жабдықтаушылар арасында бәсекелестікті арттыру есебінен де артықшылық ала алады.

6. Тауарлар мен қызметтердің ең төменгі бағада болуын талап ету.

Кез келген кәсіпорынның жабдықтау қызметі айналым қаражатының үлкен көлемін пайдалануды көздейді. Бұдан басқа, тауар сатып алуға кететін шығынды азайта отырып, түсетін пайданы ұлғайту маңызды болып табылады. Соңғы уақытта «қолайлы баға бойынша сатып алу» ұғымы сатып алудың жалғыз міндеті - ең арзан баға болып табылатындығын білдірсе де, тауардың деңгейін, санын, жеткізу және қызмет көрсету шарттарының жоғары деңгейде болуын көздейді, сатылып алынатын қажетті тауарлар мен қызметтерді ең аз баға бойынша алу шараларын жасайды [5, 11 б.].

7. Бәсекеге қабілеттілікті жақсарту.

Кез келген кәсіпорын тауардың қоймада сақтау шарттарын ескере отырып, оның сапалы әрі тиімді бағада сатылуын, нарықтағы бәсекелестер қызметін зерттеумен қатар, жабдықтау үрдісінің барлық шығындарын және қызмет етуін бақылай алатын болса, бәсекеге қабілетті болып табылатыны сөзсіз. Бұдан басқа, өзгермелі технологияға бейім болуы үшін арнайы әдістерді де қолдануы керек. Жабдықтау бөлімі өнімді рәсімдеу және соңғы тауарды әзірлеу бойынша ақпаратты, ұйымда қолданылатын технологияда қандай өзгерістер болатыны немесе орын алатыны туралы мәліметтерді бере алады. Жабдықтаушылардың қызметімен тікелей байланысты болғандықтан, олармен арнайы шешім қабылдау кезінде қызметтерді жақсартуға арналған шаралар екі тараптың ұсынысымен де қолданылуы мүмкін. Яғни, жабдықтау бөлімі өнімді өндіруге қажетті шикізаттың біркелкі ағынын қамтамасыз етуге және дайын өнімді немесе тауарды жеткізу шарттары бойынша тұтынушы алдындағы өз міндеттемелері бойынша жауапкершілік алуға міндетті болады. Ұзақ мерзімді даму сатысында кез келген кәсіпорынның пайдасы оның тұтынушыны табу және ұстап қалу қабілетіне, үрдісті тиімді басқаруына тікелей тәуелді болып келеді.

8. Кәсіпорынның басқа да құрылымдық бөлімшелерімен үйлесімді қарым-қатынасқа, тиімді ынтымақтастыққа қол жеткізу.

Жабдықтау бөлімі кәсіпорынның басқа бөлімдерімен және қызметкерлерімен: техникалық бақылау бөлімімен, өндірістік бөліммен, бухгалтериямен, маркетинг, дизайн, инженерлік әзірлеу және т. б. бөлімдермен тікелей байланыс орната отырып, табысты қызмет атқара алады. Себебі, кәсіпорынның құрылымына байланысты әрбір бөлімнің атқаратын қызметтері мен міндеттері бар. Бұл үрдіске қажеттілікті анықтай отырып, өтінім беру мен тауардың жеткізілуі секілді қызметтердің бөлім арасында іске асатынын атап өте аламыз.

Сатып алуды өндіріспен, өткізумен және қоймалаумен үйлестіру кәсіпорынның жүйелі әрі өзара байланыс арқылы қызмет етуін көрсетеді. Бұл міндет сатып алудың өндіріспен және жеткізу-тасымалдау қызметімен өзара байланыста болуын көрсетіп қана қоймай, олардың техника мен технологияларының өзара үйлесімділігін, қызметтерінің біркелкілігін көрсетеді. Қазіргі нарықта көптеген кәсіпорындар құрылымдық жүйе бойынша басқару үрдісін іске асырады. Яғни, бұл жүйе төменгі жүйелердің жоғары жүйелерге тәуелділігін әрі байланыстылығын көрсетеді.

9. Әкімшілік шығындарды төмендету.

Егер жабдықтау үрдісі кезінде сатып алынған тауар мен қызмет бағасы бойынша тиімсіз болып табылған жағдайда, сатып алуға кеткен шығындарының тым жоғары болуымен тығыз байланысты. Жабдықтау логистикасы мақсаттарының құрамы кәсіпорынның мамандануына (өнеркәсіптік, сауда, қызмет көрсету), өндірістің даму дәрежесіне және күрделілігіне, кәсіпорын қызмет ететін экономика саласына, бәсекеге қабілеттілікке байланысты. Осыған орай, кез келген тауар немесе қызметті сатып алған сәтте тауардың түріне немесе сыртқы бейнесінен, пішінінен бөлек, оның бағасы да маңызды болып табылады. Себебі, кез келген кәсіпорын тауар мен қызметтерге тәуелді болып келгендіктен, оның қызмет етуі мен пайда табу көздері де бағаға тікелей байланысты болып табылады. Себебі, тауар мен қызметтің өзіндік бағасының жоғары болуы табысқа тікелей әсер етеді [6, 28 б.].

Нарықтық экономикалы елдерде жабдықтау логистикасының негізгі мақсаты барынша ықтимал экономикалық тиімділікпен өндірістің материалдарға қажеттілігін қанағаттандыру, соңғы тұтынушының талаптарын ескере отырып, олардың іске асырылуын қадағалау, сатып алу, сатуға тікелей қатысу болып табылады.

Кәсіпорынның аталған мақсаттары айқындалып болған соң, іске асырылу кезеңдері мен әр кезеңнің атқаратын міндеттері белгіленіп алынады. Яғни, жақсы нәтиже көрсету үшін тек мақсаттарды айқындап қана қоймай, олардың іске асырылу қағидалары белгіленеді. Демек, ол қағидалар атқарылатын жұмыстың реттілігін, сапалылығын, шарттардың орындалуын көрсетеді. Егер, кез келген бір жүйе бөлігінің немесе бір қағидаларының орындалмай қалуы түпкі нәтижеге әсер етуінен бөлек, беделдің түсуін немесе алынатын пайда көлемі деңгейін төмендетуі мүмкін.

Жоспарлылық, ырғақтылық, сенімділік, жеделділік, үнемділік, орталықтандыру және технологиялылығы жабдықтау логистикасының негізгі жұмыс істеу қағидалары болып табылады. Жұмыс істеу қағидалары қойылған мақсат пен міндеттердің реттілігін, олардың дұрыс орындалуын қамтамасыз етеді, қызметтің орындалу шартын қадағалайды. Қойылған негізі қағидалардың дұрыс жүзеге асырылуы соңғы нәтиженің жоғары дәрежесін көрсетеді.

2-сурет. Жабдықтау логистикасының сатып алу қағидалары

Ecкepтпе: [7, 39 б.] әдeбиeт мәліметтері нeгiзiндe aвтopмен құpacтырылған.

Кез келген кәсіпорын мақсаттарын орындау үшін арнайы міндеттер қойылады. Міндеттердің орындалу нәтижесін көру арқылы қаншалықты қызмет атқаруын, яғни мақсаттарының орындалу көрсеткішін көруге болады.

Осыған сәйкес, жабдықтау логистикасы негізгі логистикалық қызметтің бірі болып табылады және жабдықтау нарығынан кәсіпорын қоймаларына дейін шикізат, материалдар, жинақтаушы және қосалқы бөлшектер қозғалысын бақылайды.

Алайда, кез келген кәсіпорынның жетістігі алға қойған міндеттеріне байланысты. Жалпылаған түрде, бұл міндеттерді түрлі топтарға жатқызуға болады. Ол міндеттер, іске асырылуына байланысты екі түрге бөлініп қарастырылады, осыған атқаратын қызметтері де түрлі болып келеді.

Жабдықтау логистикасының негізгі міндеттері:

1) Ақпараттық: 

–                 Сатып алу нарықтарын зерттеу;

–                 Тауар мен қызмет түрлеріне байланысты «өндіру немесе сатып алу» міндетін анықтау;

–                 Үздік жабдықтаушыны, олардың ұсынатын бағаларын, өзге де жабдықтаушылардың бағаларымен салыстыра отырып зерттеу, жеткізудің түрлі әдіс-тәсілдерін анықтау, өзгерісін бақылау.

2) Жүзеге асыру міндеттері:

–                 Шикізат пен жинақтаушы бұйымдарды,  сатып алудың жоспарланған  мерзімдерін сақтау.

Осыған сәйкес, мерзімнен бұрын сатып алынған материалдар кәсіпорындардың айналым қорлары ретінде қолданылуы мүмкін, ал сатып алудағы кешігу керісінше, өндірістік үрдістің бұзылуы немесе оның өзгеруіне әкелуі мүмкін.

–                 Жеткізілімдер саны мен оларға қажеттілік арасындағы сәйкестікті қамтамасыз ету.

Жеткізілетін материалдық қажеттіліктің артық немесе жеткіліксіз санын бақылау, сондай-ақ айналым қорларының теңгеріміне және өнім шығарудың тұрақтылығына әсерін зерттеп отыру және бұдан басқа, саны бойынша айырмашылықтар болмауын қадағалау керек. Егер, бұл тепе-теңдік орындалмаған жағдайда, олардың орнын толтыру қосымша шығындарды талап етуі мүмкін.

–                 Сатылып алынатын тауарлардың сапалылығын қадағалау.

Сапа талаптың орындалу нақтылығын, кәсіпорынның нарықтағы ұзақ жылдық беделін көрсетеді. Себебі, тауардың өзіндік құнынан басқа оның сапасы да басты талаптардың бірі болып табылады. Оның үстіне, нарықтағы кез келген тұтынушы үшін де тауардың сапалылығы маңызды рөл атқарады.

Аталған мақсаттар, оның қағидаларға сай міндеттерді іске асыруы, барлығы дерлік кәсіпорын қызметі үшін маңызды болып табылады. Бұл кез келген кәсіпорын үшін оның стратегияларының орындалу шартын көрсетумен қатар, бәсекелестігін, беделін көрсетеді. Бұл аталған мақсат-міндеттер мен қағидалардың орындалу реттілігіне төмендегі бөлімшелерді қарастыру кезінде толығырақ тоқталып өтеміз [6, 15б.].

Қорыта келе, жабдықтау логистикасы өндірістік және коммерциялық болсын, кез келген кәсіпорын қызметі үшін өте маңызды рөл атқарады. Себебі, нарықтағы салалардың немесе қызмет түрлерінің әралуандылығы әрдайым қосымша қызмет пен тауарларға тәуелділікті арттырады. Сондықтан, сапасыз тауарлар мен қызметтерге жолығып қалмас үшін де жабдықтаушыны таңдау, қызметін бағалау, шешім қабылдау үрдісін де қадағалап отыру керек. Яғни, бұл міндеттерге кәсіпорынның сатып алынатын тауарларға қойылатын талаптарын, тілектерін немесе тағы да басқа ерекшеліктерін жатқыза аламыз. Демек, кәсіпорындағы сатып алу кезеңіне қойылатын талап-міндеттердің жоғары болуы сатып алынатын тауар мен қажеттілік сапасының төмен немесе жоғары болу деңгейін көрсетеді.

    1.2. Коммерциялық кәсіпорынның сатып алуды ұйымдастыру ерекшеліктері. Қажеттіліктерді анықтау түрлері

Коммерциялық кәсіпорын тауарларды өндірушілердің қатарына кіре отырып, тауарды өткізуші(сатушы) және сатып алушы қызметтерін атқаратын, заңды тұлға құқықтары берілген, өзін-өзі қаржыландыру жағдайында жұмыс істейтін және барынша көп пайда алу мақсатын көздейтін дербес шаруашылық жүргізуші субъект болып табылады.

Коммерциялық кәсіпорында логистика тауар қозғалысының мынадай қызметтерін орындайды: тапсырыс беру, сатып алу, жеткізу, ақпараттық сүйемелдеу, сақтау, сұрыптау және тауарларды босату. Аталған қызметтер түрімен кәсіпорынның арнайы бөлімдері айналысады. Коммерциялық кәсіпорынның сауда ұйымдарынан қызмет түріне байланысты көптеген айырмашылықтары бар. Сауда ұйымдары делдалдардың қатысуымен іске асса, коммерциялық кәсіпорынның қызметіне делдалдардан басқа кредиторлар мен өзге де субъектілер қатысады. Сонымен қатар, тауарлық несие мен вексель міндеттемелері ұғымдары кеңінен қолданылады [7, 21б.].

Сауда және коммерциялық кәсіпорын қызметтерінің көптеген ұқсастығы бар, оларды төменгі қызметтердің орындалуынан көре аламыз:

–                 тауар және материалдық құндылықтарды бөлу;

–                 тауар алмасуды ұйымдастыру;

–                 тауар нарығында сұраныс пен ұсынысты реттеу;

–                 нарық құрылымын зерттеу және   сұранысты белсенді қалыптастыру;

–                 төлем қабілеті бар сұранысты тек коммерциялық-делдалдық негізінде ғана емес, өндіріс саласына әртараптандыруды ұйымдастыру;

–                 кәсіпкерлікті қолдау және т. б.

Яғни, коммерциялық кәсіпорын жоғарыда атап өткендей, тек тауарды алып-сатуды ғана қамтымайды, сонымен қатар өндіріс пен тұтыну саласында да белсенді түрде енеді.

Осылайша,коммерция нарықтағы тауарлық-материалдық құндылықтарды немесе қызметтерді бөлу және айырбастауды ұйымдастыруы бойынша қызмет етуін және менеджмент, маркетинг, логистика құралдарын пайдалана отырып, олармен өзара іс-қимыл атқаратынын көрсетеді.

Коммерциялық кәсіпорындардың қызмет түрлерін жоспарлауға, ұйымдастыруға байланысты олардың көптеген айырмашылықтарын қарастыруға болады.

Коммерциялық кәсіпорындардың басты айырмашылығы- коммерциялық емес ұйымдардан қызметтерінің бөлініп алуынуы болып табылады. Демек, қызметтерінің ұйымдастырылуына байланысты өзгешеленеді [8, 15 б.].

Коммерциялық кәсіпорындар мен коммерциялық емес ұйымдарың басты айырмашылығы - қызметтің ұйымдастырылуына байланысты мақсаттарының әртүрлілігі. Бұл өзгешеліктер мен айырмашалықтар төменгі 2-кестеде көрсетілген.

2 кесте.

Коммерциялық емес ұйым және коммерциялық кәсіпорынның негізгі айырмашылықтары

Көрсетілген кестеге сәйкес, коммерциялық кәсіпорындарды қаржыландыру көздерінің еркін екендігімен қатар, олардың барынша табыс табуды көздейтінін байқасақ болады. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйым мен коммерциялық кәсіпорындардың негізгі мақсаттары, олардың қызмет ету ерекшеліктері, міндеті мен жұмыс істеу көздері көрсетілген. Осы кестеден, коммерциялық кәсіпорындардың негізгі қызмет ету мақсаты-пайда табу және пайда көлемін барынша арттыру екендігін көруге болады.

Коммерцилық кәсіпорындардағы жабдықтау бөлімінің тағы бір айырмашылығы-ұйымдық құрылымында болып табылады. Сатып алу(жабдықтау) бөлімі мен сату бөлімдерінің бір жүйе ретінде қызметтерінің бірлесуі болып табылады. Осыған сәйкес, әрбір қызметтердің орындалу реті бақыланып отырады, ұйымдық құрылымы 2-суретте көрсетілген.

3-сурет. Коммерциялық кәсіпорынның ұйымдық құрылымы

Суретте көрсетілгендей, сату және сатып алу(жабдықтау) бөлімдерінің орталыққа бағына отырып қызмет ететінін көруге болады.

Коммерцилық кәсіпорындардағы жабдықтау бөлімінің тағы бір өзгешелігі-басым көпшілігінде жабдықтау бөлімінің атқарылатын қызметтері бөлімшелерге бекітілген, олар өз кезегінде коммерциялық директорға бағынады, әмбебап маман тағайындалады. Осы бөлімшелерде шешілетін міндеттердің жалпы жағдайы 4-суретте келтірілген.

4-сурет. Коммерциялық кәсіпорынның жабдықтау бөлімшелерінің атқаратын міндеттері

Жоғарыда көрсетілген суретке сай, кәсіпорында логистиканың қарқынды дамуы кәсіпорынның сатып алу бөлімінің жиі логистикалық қызметтерді басқаруынан, оларды ұйымдастырушылық қызметтерін жүзеге асыруынан көрініс табады. Бұл үрдіс сатып алу қызметінің, әдетте, логистика қызметтерінің өкілеттігіне кіретін алдыңғы қатарлы кәсіпорын бизнесін басқарудың ұйымдық құрылымдарын дамытуға сәйкес келеді. Жабдықтау қызметінің іс-әрекеттері кәсіпорынның барлық бөлімшелеріне біріге отырып өзіне тән міндеттерді шешуінен көрініс табады. Мысалы, импорт бойынша жабдықтау заттарын сатып алу үшін жеткізу тізбегін анықтау үшін нақты міндеттер белгіленіп алынады: бағалық(сатып алушыға, сатушыға немесе делдалға көлік, кеден және сақтандыру шығындарын жатқызу), логистикалық экспедиторларды(тасымалдаушыларды) таңдау, логистикалық тәуекелдерді бөлу, жеткізуге арналған шығындарды оңтайландыру болып табылады [10,3б.].

Коммерциялық кәсіпорынның жабдықтау логистикасы 3 деңгейде қарастырылады.

1. Макрологистикалық жүйенің мақсаттарын жүзеге асыра отырып, арнайы байланысты қамтамасыз ету. Осы деңгейде атқарылатын сатып алу қызметтері:

–        жабдықтаушылармен шаруашылық байланыстарын орнату;

–        тауарларды жеткізуге байланысты техникалық-экономикалық және әдіснамалық мәселелерді келісу;

–        жабдықтаушы қызметімен және көлік ұйымдарымен байланыс жасау;

Бұл жерде коммерциялық кәсіпорынның басты міндеті - барлық қатысушылардың іс-қимылдарының келісілуінен қосымша пайда алу, бұл жабдықтау нәтижелеріне белгілі бір оқшауланған объект ретінде емес, тұтас логистикалық жүйенің буыны ретінде қол жеткізуді білдіреді. Көрсетілген мақсатқа уақтылы кезеңде жабдықтаушылардың көмегімен қол жеткізіледі.

2. Кәсіпорын бөлімшелерінің микролостикалық жүйе элементі ретінде қызмет етуі. Бұл кезеңде жабдықтау логистикасы өзге микрологистикалық жүйелермен байланыс орната отырып, жабдықтау, өндіріс, өткізу үрдісін іске асырады. Сонымен қатар, микрологистикалық жүйеде тауар алмасу үрдісі тауардың қозғалынуына байланысты 3жүйеден тұрады.

5-сурет.  Дайын өнім мен тауарды  сату кезіндегі босату түрлері

Демек, тік жүйе кезіндегі тауар өндірістен тікелей тұтынушыға бағытталады, бұл жүйе аз кездеседі. Ал, эшелонды жүйе барысында кем дегенде бір делдал қатысады. Қазіргі уақытта ең қолданыста көп жүйе икемді логистикалық жүйе болып табылады, сәйкесінше өнім өндірістен тікелей де, делдалдар қатысуымен де іске асырылады.

3. Құрылымы, мақсаты, элементтері анықталған дербес жүйе ретінде.

Бұл кезеңдегі жабдықтау қызметінің тиімділігі мақсат пен міндеттерінің орындалу кезеңінен көрініс табады. Сатып алу қызметі жұмысының сапасын сипаттайтын қызметтер келесі көрсеткіштердің көмегімен бағалануы мүмкін:

–                 жиынтық сауда айналымы;

–                 сатып алудың жалпы көлемі;

–                 өнімнің сатып алу бағасы;

–                 сатып алынатын өнімнің орташа бағасы;

–                 жеке сатып алу өлшемдері;

–                 тапсырыстарды рәсімдеуге және жеткізуге арналған шығындар;

–                 сатып алу қызметі қызметкерлерінің саны;

–                 төлем мен жеткізу шарты;

–                 жеткізу ұқыптылығы;

Яғни, коммерциялық кәсіпорын тек өндірісті тауар немесе өзге де қажеттіліктермен қамтамасыз етіп қана қоймай, тауарлардың нарықта жылжуын көрсетеді. Жабдықтау үрдісіне тікелей қатыса отырып, өзге де қызметтердің іске асырылуын көрсетеді. Коммерцияық кәсіпорынның аталған қызметтерінің тауар нарығымен өзара байланысын 6-суреттен көруге болады.

6-сурет. Коммерциялық кәсіпорынның тауар нарығымен байланысы

Аталған бөлімдердің іске асырылуы арнайы үрдістерді қамтиды. Коммерциялық кәсіпорынның сатып алу үрдісі төмендегі қызметтерді қамтиды.

7- cурет. Коммерциялық кәсіпорынның сатып алу үрдісі

Сатып алу үрдісінің іске асуы қажеттіліктерді анықтап, олардың орындалу ретін қадағалау болып табылады. Кәсіпорын үшін қажеттілік  өндірістік-коммерциялық жоспарларына сәйкес арнайы нысанды жоспарланған тауар болып табылады [10, 39 б.].

Коммерциялық кәсіпорындардағы қажеттіліктерді анықтау түрлері мен әдістері өте көп. Біз солардың нарықта тәжірибеде көп қолданылатын түрлерін қарастырамыз. Яғни, коммерциялық кәсіпорын қажеттіліктерін анықтау жолдарын қарастырайық.

3 кесте. Қажеттілікті анықтау түрлері

3-кестеге сай, тауарлар мен қажеттіліктердің әртүрлілігін көре аламыз.

Төменгі 4-кестеде кәсіпорынның сатып алу деңгейі бетто және брутто салмағы бойынша есептеледі. Айырмашылығын түсіну үшін кәсіпорынның сатып алу үрдісін мысал ретінде қарастырайық.

4 кесте. Брутто-нетто қажеттілік

Демек, сатып алу үрдісін жоспарлау немесе өтінім беру кезінде оның қоймадағы қоры ескеріледі екен. Қажетті тауар мөлщерін анықтап, өтінімдер берілген соң, өтінімдерді талдау кезеңі басталады.

 Осы аталған қажеттілікті  жоспарлау үшін түрлі тәсілдер қолданылады.

Коммерциялық кәсіпорындарда материал қажеттілігін айқындау кезінде озық деп танылған 2 тәсіл қолданылады:

1. Материалдардың қажеттілігін есептеу тек қажеттілік тікелей туындаған кезде ғана іске асады;

2.Тауарларды тұтынушымен есеп айырысуларды қарай отырып, болжамды қажеттілік анықталады.

Классикалық түрде қажеттілікті анықтаудың мынадай әдістерін айқындайды:

А) Детерминирленген - екінші және үшінші қажеттіліктерді анықтау үшін қызмет етеді. Осы әдісті іске асыру үшін қажетті ақпарат-дайындау мерзімдері туралы деректерді қамтитын бастапқы деректер, олардың шығын көлемі, артылған қор деңгейі көлемі болып табылады. Бұл тәсіл кезінде экономикалық-математикалық әдіс қолданылады.

Негізгі өндіріс үшін қажеттілік:

                                   (1.1)

М- материалдардың қажеттілігі; Н-материалдық шығын деңгейі; i-атауы; j-өнім түрі;

N- өндірістік бағдарлама; n-ассортимент, ал саудамен айналысатын кәсіпорын үшін:

М- сатып алынатын тауарға қажеттілік; Н- өткізу деңгейі; i-атауы; j- ассортименттік  құрамның түрі; N- сауда нүктесінде өнімді сату бағдарламасы; n-ассортимент

Б) Қажеттілікті анықтаудың стохастикалық әдістері. Бұл әдістер болжауға негізделген. Болжамдар қысқа немесе ұзақ мерзімге негізделуі мүмкін. Болжау мынадай қатар бойынша орындалуы мүмкін:

1)    уақытша қатарларды талдау;

2)    тұтыну үлгісін анықтау;

3)    әдісті таңдау;

4)    болжамды қажеттілікті анықтау;

Сонымен қатар, коммерциялық кәсіпорындар қажеттіліктерін өтеу барысында сыртқы елдермен де байланыс орнатады. Яғни, халықаралық тауарлар мен қызметтерге жүгінеді. Халықаралық тауарларға тәуелділік түрлі себептерден туындайды:

–        тауар мен қызметтердің атаулы елде сатылмауы;

–        тауар мен қызмет түрінің ең аз мөлшерде шығарылуы;

–        трансұлттық кәсіпорын негізінде бірлесе отырып қызмет етуі;

–        жоғары бағалануы немесе тағы да басқа.

          Демек, осы аталған себеп салдарынан кәсіпорын түрлі қызмет түрлеріне жүгінеді. Осы кезеңдегі коммерциялық кәсіпорындардың басты мақсаты-бағаның төмен болуы [12, 47 б.].

Қорыта келе, коммерциялық кәсіпорындардағы жабдықтау жүйесінің негізгі ерекшелігі-тауарды өндіру немесе сатып алумен қатар оны соңғы тұтынушыға жеткізу болып табылады. Соған байланысты да сатылынып алынатын тауарлар түрі мен көлемі қызметтің қай түрімен айналысатындығына тікелей байланысты болып келеді. Коммерцилық кәсіпорындар барынша пайда табуды көздейтіндіктен, өндірістен бөлек, сатып алу - сату қызмет түрлеріне тікелей қатысады.

1.3 Жабдықтау көздері мен жабдықтаушыларды таңдау тәсілдері.

Жабдықтау көздері бойынша тиімді шешімдер кез келген кәсіпорынның тұрақты жабдықтау қызметінің негізі болып табылады. Жабдықтаушыларға тапсырыс беру бірқатар өлшемдерге байланысты орындалады. Неғұрлым сапалы қажеттілік пен тауарды сатып алу - негізгі міндет болып табылады. Әдетте, сатып алушының шешімі жабдықтаушының сапа, көлем, жеткізу шарттары, баға және қызмет көрсету өлшемдерін қанағаттандыру қабілетін бағалауға байланысты. Жабдықтаушының осы өлшемлерге сәйкес келу қабілетін куәландыратын аса маңызды сипаттамалары ретінде кәсіпорынның беделі, техникалық қуаты мен инфрақұрылымның дамуы, қаржылық жағдайы, ұйымдастыру мен басқаруы, беделі, жалпы қабылданған стандарттарға сәйкестігі, ынтымақтастық дәрежесі, еңбек қатынастары мен географиялық орналасуы да маңызды болып табылады [12, 54б.].

Сатып алуды басқару және жабдықтаушыларды басқарудың логистикалық қызметтерінің міндеттері белгілі бір қағидаларға сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорындарда логистикалық қызметтің міндеттерін орындау әр түрлі мамандарға да, сондай-ақ, әдетте белгілі бір тауар бағытына жауап беретін және тауарлар тобы бойынша жабдықтаушылармен барлық жұмысты жүргізетін бір адамға да жүктелуі мүмкін, осыған байланысты атқаратын міндеттері төменгі 5-кестеде көрсетілген.

5 кесте.

Сатып алуды, жабдықтаушыларды басқару қызметінің міндеттері

5 кестеде көрсетілгендей, сатып алу үрдісі жабдықтаушылармен тығыз байланысты екендігін көруге болады. Сол себепті, жабдықтау үрдісінің жүзеге асуы жабдықтаушының қатысуынсыз іске асырылмайды.

Сатып алу және жеткізу жөніндегі қызметті жоспарлау, жүзеге асыру өтінім бере отырып, жабдықтаушыны іздеу кезеңінен басталады. Сатып алу және жеткізу көздерін анықтау әр түрлі ақпарат көздеріне сүйене отырып, жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.

Қазіргі уақытта көптеген кәсіпорындардың жабдықтаушыларды мұқият таңдай отырып, оларға неғұрлым жоғары талаптар қойып жатқаны белгілі.

 8-сурет. Жабдықтаушылардың жіктелуі

Осылайша, түрлі талапқа сай жабдықтаушылардың алуан түрлілігін көруге болады. Осыған сәйкес кәсіпорынның басты міндеті жабдықтаушыны таңдап қана қоймай, көрсетілетін қызмет сапасының да жоғары болуын қадағалау керек.

Нарықта өз қызметін ұсынатын  кәсіпорындардың көп болуы таңдау жүйесін аздап күрделендіруі мүмкін, осыған байланысты жабдықтаушыны таңдау мынадай кезеңдерді қамтиды.

1.     Нарықтағы жабдықтаушыларды анықтау;

2.     Тиімді жабдықтаушыларды таңдау;

3.     Рейтингтік анықтау және анықталған жабдықтаушыларды бағалау.

Аталған кезең үрдісі 9-суретте көрсетілген.

9 - сурет. Жабдықтаушыларды таңдау кезеңі, атқаратын міндеттері

Кәсіпорын үшін жабдықтаушыны бағалау олардың рейтингісін анықтау-ранжирлеу арқылы іске асады. Алайда, бұл бағалау үрдісі тұрақты емес және өзеріске ұшырауы мүмкін, яғни көрсеткіш мәндері әртүрлі болып келеді. Осыған сәйкес, жабдықтаушыларды нарықтық жағдайы бойынша зерттеп болғаннан соң, оларға баға беріле отырып таңдалынады.

Осыған байланысты кәсіпорындар жабдықтаушыны таңдау кезінде түрлі бағалау тәсілдерін  бекітеді, кәсіпорынның басым көпшілігінде, жабдықтаушыға қойылатын талаптар 3-ке бөлінеді:

1)    жабдықтаушыны бағалаудың ұйымдық-экономикалық тобы;

2)    жабдықтаушыны бағалаудың техникалық тобы;

3)    жабдықтаушыны бағалаудың психологиялық тобы;

6 кесте.

Жабдықтаушыға қойылатын негізгі талаптар тобы

«6 кестеде көрсетілгендей», жабдықтаушыларға қойылатын талаптардың, бағалау тәсілдерінің алуан түрлілігін көрдік. Кез келген кәсіпорын осы талаптардың ішінен қызмет түріне келетін белгілері мен артықшылықтарына қарай таңдап алады.

Жабдықтаушыны таңдау мәселесі жабдықтау логистикасының ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Себебі, кейбір зерттеулер көрсеткендей, әлемнің көптеген компанияларында сапаға байланысты мәселелердің кем дегенде 50%-ы жабдықтаушылар қамтамасыз еткен тауарлар мен қызметтерге байланысты екен. Сондықтан жабдықтаушыны таңдау міндетін тиімді шешу кез келген кәсіпорынның тұрақты жабдықтау жүйесін құру және табысты жұмыс істеу негізі болып табылады [12, 11б.].

Кәсіпорынның жабдықтау көзі таңдалып болған соң, бағалау кезеңі басталады.

Ресми түрде жабдықтаушының R рейтингі төмендегі формуламен есептеледі.

R = CiXi,       (1.2)

мұнда N – жабдықтаушыны бағалау көрсеткіштерінің саны;

ХІ-көрсеткіштің үлес салмағы (%);           

Ci-деректермен қамтамасыз етілетін осы көрсеткіш шамасының баллдық бағалануы.

Айта кетерлігі, Ci және Xi бағалауы  толық сенім білдірген жағдайда да, олардың рейтингтеріне сәйкес, жабдықтаушыларды таңдау туралы шешім оны қабылдайтын тұлғалар үшін тек қосымша ақпарат болып табылады. Бұл көрсеткіштердің салыстырмалы мәні бастапқыда экспорттық жолмен анықталса да, соңғы шешім шешім қабылдаған тұлғаның еркінде қалады.

Ресми түрде бағалау жүйесінің негізгі көрсеткіштері.

1. Сапаны бағалау.

Әдетте, жабдықтаушының қызметін сапа тұрғысынан бағалауға көп көңіл бөлінеді, соның салдарынан сапаны түзеу әрекеттері де қарастырылады.

2.Жеткізу уақытын бағалау.

Жабдықтаушыны таңдау кезінде сапамен қатар, жеткілуге кеткен уақыттың да ескерілетіні анық. Себебі, жеткізілуге кеткен уақыт мөлшерлемесі белгілі бір тәртіпке сай уақытты құрауы тиіс. Себебі, тауарлар мен қызметтердің белгіленген уақыт мөлшерінде жеткізілмеуі тауардың сапасы мен дайындалу уақытына да әсер етеді. Мысал ретінде, өндірістік кәсіпорынның қызметін қарастырайық. Яғни, тауар пен қажеттілік өз мерзімінде жеткізілмесе, өндіріс уақытша тоқтатылуы немесе мүлдем тоқтауы мүмкін.

Осыған байланысты,жабдықтаушы рейтингі құрастырылады, осы рейтинг бойынша бағаланады

7 кесте.

Жабдықтаушы рейтингі

3.Баға

Бағалар жағдайы оңай бақыланады, себебі екі тарап келіскен баға мен жабдықтаушының шотында көрсетілген баға арасындағы сәйкессіздік кез келген жағдайда сатып алу бөлімінің назарына ұсынылуы тиіс.

4.Қызмет көрсетуді бағалау.

Қызмет көрсетуді бағалау да маңызды рөл атқарады. Бұл кезде техникаларының сапасы, көмек көрсету деңгейі, қызмет көрсетуші маманның біліктілігі туралы пікір жинауы қажет.

5. Бағалаудың басқа да көрсеткіштері.

Жабдықтаушылардың тізімін қысқартудың, жабдықтаудың стратегиялық көздерін іздестірудің және негізгі жабдықтаушылармен неғұрлым тығыз қарым-қатынас құрудың үрдісі жабдықтаушылардың беделінің өсіп келе жатқанын көрсетеді. Сонымен қатар, тұрақты жақсарту жұмыстары да іске асырылады.

Рейтингтік бағалау әдісін жабдықтаушыны таңдаудың ең көп таралған әдісі деп санауға болады. Жабдықтаушыны таңдаудың негізгі ережелері таңдалады, бұдан әрі сатып алу қызметінің қызметкерлері немесе тартылған сарапшылар олардың маңыздылығын сараптау жолын белгілейді. Тиісінше, жабдықтаушыны таңдау кезінде бірінші орынға жеткізу сенімділігі қойылады. Бұл өлшемнің үлес салмағы ең үлкен болады.

Жабдықтаушының сараптамалық баллдық бағасына (мысалы, 10 баллдық жүйе бойынша) өлшемнің үлес салмағын көбейту жолымен әрбір сын бойынша рейтинг мәні қосылып есептеледі. Әр түрлі жабдықтаушылар үшін рейтингтің алынған мәндерін салыстыра отырып, ең жақсы серіктесті анықтайды. Бұдан әрі алынған рейтинг мәндерін барлық өлшемдер бойынша жинақтайды және нақты жабдықтаушы үшін қорытынды рейтинг алады. Егер рейтингтік баға негізгі өлшемдер бойынша екі немесе одан да көп жабдықтаушылар үшін бірдей нәтиже берсе, онда қосымша бағалау көрсеткіштерін пайдалана отырып қайталайды немесе маман көмегіне жүгінеді [15].

8 кесте.

Жабдықтаушыны таңдаудың негізгі өлшемдері

Бейресми бағалау жабдықтаушы мен сатып алушы кәсіпорнының барлық бөлімдерінің қызметкерлері арасындағы жеке байланыстарды бағалауды қамтиды. Бұл байланыс арқалы ақпаратты жинау арқылы бағалау көрініс табады. Тексеру және өзінің жеке әсерлерімен салыстыру кезінде, кәсіби кездесулерде, жиындарда және бұқаралық ақпарат құралдарында алынған кез келген пайдалы ақпарат болуы мүмкін, қвзіргі уақытта жабдықтау көздерін бағалау осы әдіспен де іске асады.

Жоғары аталған тәсілдерден бөлек, жабдықтау кезіндегі негізгі көрсеткіш-жабдықтаудың сенімділігі болып табылады. Кез келген тәсіл таңдалынып алынған жағдайда да, сенімділік ең маңызысы болып табылады,

5-кестенің жалғасы