Mandragora / Alruin

Alruin, verhalen over het pisdiefje

Mandragora officinarum, het mannetje, het pisdiefje is ongetwijfeld de beroemdste onder de magische planten. De geslachtsnaam is afgeleid van het Griekse woord mandra, wat 'stal’, 'kudde' of 'vee' betekent. Het verwijst mogelijk naar het feit dat de alruin giftig is voor dieren, maar ook voor mensen. Alruin betekent 'alle runen'. Deze magische plant zou de deur openen naar de oude kennis van het runen lezen. Volgens een andere bron verwijst alruin naar Albruna, de naam van een zieneres.Alruin vindt zijn oorsprong in het huidige Palestina. Hij was reeds bekend in het oude Egypte. De artsen uit Alexandrië lieten de wortel in wijn trekken en gebruikten dat brouwsel als een narcoticum. Bij de Grieken had deze plant een grote faam als liefdesdrank en werd gebruikt tijdens vruchtbaarheidsrituelen. Ook in de Bijbel wordt de Mandragora vermeldt om onvruchtbaarheid te genezen. De kracht van deze plant zit in zijn vreemde wortel, die meestal gedraaid en gespleten is en daardoor, met enige fantasie op een mens lijkt. Vanwege die vorm noemde de Griekse wijsgeer Pythagoras (600 v. C.) haar 'anthropomorphos', op een mens gelijkend. Een vroegchristelijk verhaal beschrijft de alruin als een voorstudie voor de mens. Een afgekeurd probeersel voor de echte mens.

Hildegard over Alruin

Hildegard von Bingen (1098-1179) heeft zich diepgaand met de alruin beziggehouden. Het is ten andere opvallend hoe goed de abdis op de hoogte was van allerlei hallucinogene planten. Ze schrijft: 'De Mandragora is warm, enigszins waterig, en komt uit die aarde, waaruit ook Adam geschapen werd. Ze lijkt wat op een mens. En juist vanwege dat mensachtige voorkomen, heeft ze meer van de duivelse verleider in zich dan andere kruiden en belaagt ons. Vandaar dat de mens er door in zijn gevoelens geraakt word, of die nu slecht zijn of goed, zoals dat ook het geval is met afgodsbeelden. Wanneer men ze uit de aarde heeft getrokken, moeten ze zo snel mogelijk een dag en een nacht in bronwater gelegd worden. Daardoor worden alle boze en alle schadelijke vochten uitgedreven, zodat ze voor magische kunsten en tovenarijen niet meer gebruikt kan worden. Wanneer men haar echter uit de aarde trekt en bewaart met de aanhangende aarde, dus de plant niet op de voorgeschreven manier wast, dan is ze schadelijk en kan voor vele magische doeleinden gebruikt worden.

Men kan er dan al die slechte dingen mee doen, die ook met afgodsbeelden gedaan worden. Wanneer nu een man door die magische invloeden of uit vleselijke lust, zich niet kan matigen, dan moet hij de vrouwelijke gedaante van de plant, nadat ze in bronwater is gewassen, drie dagen en drie nachten tussen de borst en de navel vastbinden, daarna de vrucht in twee delen splijten en op beide lendenen dragen. Dan de linkerhand van die gestalte fijn wrijven met wat kamfer. Voor vrouwen beveelt Hildegard hetzelfde middel aan. Alleen dient nu de mannelijke gedaante in de rechterhand genomen te worden.

Ze noemt de alruin ook als geneesmiddel tegen hoofd- en keelpijn, waarbij de gelijke delen van de mensachtige plant gebruikt dienen te worden.

Oogsten van alruin

Er zijn vele griezelige berichten rond het uitgraven van de plant. Het uittrekken moest gebeuren op een maanloze nacht. Men zei dat elke aanraking tot de dood leidt en daarom moest de wortel worden uitgegraven door een hond. Bij het uitrukken stoot de plant een door merg en been dringende gil uit, een afschuwelijke kreet, waarvan je krankzinnig wordt, of ter plekke sterft. In de Griekse 'Dierengeschiedenis' van Claudius Aeliaus verschijnt de plant onder de naam 'knospatos', de door de hond uitgetrokkene.Het 'galgenmannetje' De alruin groeide ook graag en goed onder de galg, waar hij gevoed werd met de urine en het sperma van opgehangen misdadigers. De kwaliteit van het pisdiefje-alruin was bijzonder groot, alleen was het ook zeer gevaarlijk om hem daar te oogsten. Daarom werd aangeraden, om de wortel gewoon op de markt te kopen. De alruinwortel maakte de bezitter onkwetsbaar, verleende grote vaardigheid in het gevecht en hielp bij alle leed en ziekte. Hij werd als talisman gedragen door vrouwen die zwanger wilden worden en door mannen om impotentie te genezen. Je moest de plant dan wel drie nachten tijdens volle maan mee naar bed nemen. De Arabieren verkochten mandragora aan goedgelovigen onder welluidende namen als Duivelstestikels, Duivelsappel, Satansappel, Appel van Genius en Appel van de Gek. In Italië komen we de naam Kirkaia tegen, genoemd naar de heks Circe, die ongewenste bezoekers in zwijnen kon veranderen.

Alruin en hyoscyamine

Ondanks of dank zij de straffe verhalen is het een plant met een sterke en duidelijke farmacologische werking. De tropaanalkaloïden hebben een effect op het centraal zenuwstelsel, en vooral op de parasymphaticus. Het hoofdalcaloïde is hyoscyamine, maar ook atropine en scopolamine zijn aanwezig. De wortel kwam in veel oude narcotische preparaten voor, zoals het Requies Nicolai, in populeumzalf en mandragora-olie. In de hedendaagse geneeskunde wordt de wortel als zodanig niet meer gebruikt, maar de geïsoleerde alkaloïden of afgeleiden, zoals hyoscyamine tabletten zijn op voorschrift in de apotheek nog altijd verkrijgbaar.

Voor verdere studie

    • Hanus LO, Rezanka T, Spízek J, et al. Substances isolated from Mandragora species. Phytochemistry 2005 Oct; 66(20):2408-17.

    • Carter AJ Myths and mandrakes. [Historical Article J R Soc Med 2003 Mar; 96(3):144-7.

    • Emboden W . The sacred journey in dynastic Egypt: shamanistic trance in the context of the narcotic water lily and the mandrake. J Psychoactive Drugs 1989 Jan-Mar; 21(1):61-75.

    • Berry MI, Jackson BP. European mandrake (Mandragora officinarum and M. autumnalis). The structure of the rhizome and root. Planta Med 1976 Nov; 30(3):281-90.

    • Mandragora or jing-seng and other sacred plants. Presse Med 1960 Feb 27.:405-6.

    • On the lore of hallucinogenic drugs; Mandragora and the two realities. Int Rec Med Gen Pract Clin 1956 Mar; 169(3):133-42.

    • Non-legendary uses of mandragora. Farmaco Prat 1953 Dec; 8(12):617-21.

http://www.filg.uj.edu.pl/StudiaLinguistica/pdf/12411-Waniakowa.pdf degelijke informatie over de naamgeving van Mandragora en Belladonna

Mandragora – oogst op Sicilië

Op een berghelling op Sicilië werken een paar mannen in een kleine steengroeve. Over de rotsige kust heen ziet men de wijde blauwe zee. Ik vraag de mannen: „Kennen jullie de mandragora of alruin, de toverwortel van de middeleeuwen?” Hun enige antwoord is een hoofdschudden. „Ik wel”, zeg ik. „Daar beneden aan de kust groeit ze, ik heb een paar mannen nodig om bij ‘t uitgraven te helpen.” En zo begint de eerste eigen mandragora-oogst van de Weleda.

De schrale bergweiden zijn bezaaid met bontgekleurde voorjaarsbloemen; af en toe ontdekt men vrij grote, op kool gelijkende bladeren die op de grond uitgespreid zijn. Dat is de mandragoraplant. Dus zo bescheiden ziet die beroemde plant er uit! En toch is ze ook een curiositeit onder de nachtschadegewassen waartoe zij behoort. Bij alle, zoals bijv. doornappel, bitterzoet, wolfskers of bilzekruid, groeien uit een normale wortel machtige bovengrondse delen. Bij de mandragora is het anders: die heeft wortels van meer dan normale grootte. Bladeren en bloesems streven niet omhoog maar blijven dicht tegen de grond aan. De mandragora, die naar zo’n sterke wortelvorming neigt, is gelijk de meeste nachtschadegewassen zeer giftig. Hierin overtreft ze zelfs nog de wolfskers. Juist die giftigheid en de daarmee gepaard gaande angstaanjagende uitstraling werden nog door de kruidenzoekers in oude tijden gevoeld.

Het verwondert ons daarom niet dat in vroegere eeuwen bezweringen en allerlei eigenaardige gebruiken bestonden bij het uitgraven van de alruinen. Reeds in de oudheid was deze geneeskrachtige plant in het gebied rondom de Middellandse Zee bekend. Tegenwoordig kent men de genezende werking ervan wederom; de arts maakt er vooral bij jicht en spierreumatiek gebruik van.

Met houwelen gaan wij nu aan de gang om de legendarische wortel te bemachtigen. Echter niet in het middernachtelijk uur zoals in de Middeleeuwen, maar op een stra­lende dag in de warme Siciliaanse voorjaarszon. Ook nu is het oogsten van mandra­gora een bijzondere gebeurtenis. De grond is hard. Er moet een groot gat gegraven worden, want 30 tot 40 cm lang is alleen al de stengel. Pas dan begint de eigenlijke wortel, die nog eens zo diep de grond in gaat. Wij willen die zo min mogelijk bescha­digen, het gat moet dus een flinke omvang hebben om de verscheidenheid van vormen die voor de mandragora zo kenmerkend is, te kunnen zien. Er komen interes­sante vormen te voorschijn: mannetjes en vrouwtjes, dierlijke- en fantasievormen. Wij kunnen goed begrijpen, dat deze plant al ten tijde van Pythagoras „antropomorfon”, op een mens gelijkend, werd genoemd. Hoe steenachtiger de grond is, des te wonderlijker worden de vormen van de wortels. Ook de mannen die ons helpen raken ervan onder de indruk.

Zo graven wij allengs verschillende interessant gevormde wortels uit. De ene werkdag volgt op de andere. Op een avond echter hebben wij voldoende geoogst. Wij laden de zware zakken op een kar. De volgende dag wordt de kostbare vracht voor de Weleda naar Zwitserland en Duitsland vervoerd om daar tot geneesmiddel te worden verwerkt.

( Henrich Buser, Weledaberichten nr.114, maart 1978)

Henri Leclerc. Une plante magique : la mandragore. Article paru dans « Paris médical – La semaine du clinicien », (Paris), XXVIII, Partie Paramédicale, 1918, pp. I-IV.

Henri Leclerc (1870-1955). Médecin spécialiste et historien de la phytothérapie.

Parmi sa volumineuse bibliographie (dans laquelle ne figure pas le texte reproduit ici) nous avons retenu :

— La chélidoine, Revue de phytothérapie, 1953.

— Précis de phytothérapie : essais de thérapeutique par les plantes françaises, 2e éd., rev. et augm. Paris, Masson, 1927.

Les [p.] renvoient aux numéros de la pagination originale de l’article. – Par commodité nous avons renvoyé les notes de bas de page en fin d’article. – Les images monochromes sont celles de l’article original. – Nouvelle transcription de l’article original établie sur un exemplaire de collection privée sous © histoiredelafolie.fr

[p. I, colonne 1]

UNE PLANTE MAGIQUE : LA MANDAGORE

par le Dr Henri LECLERC

Médecin aide-majore 1ère classe.

C’est à la forme bizarre de sa racine que la mandragore doit d’avoir occupé, parmi les plantes auxquelles nos ancêtres attribuaient des vertus magiques, une place privilégiée : volumineuse et charnue, bifurquée, le plus souvent, à sa partie inférieure, de façon à représenter deux jambes rudimentaires, sculptée quelquefois de saillies figurant une ébauche de bras, les boucles d’une chevelure, voire un visage grimaçant, il n’est pas étonnant que les vieux simplistes y aient trouvé la personnification de l’homunculus si cher aux occultistes (1). Dans l’Hortus sanitatis et dans l’Arbolayre, imprimés à la fin du XVe siècle, on peut admirer de mandragore, l’une mâle, l’autre femelle, représentant, la première un homme barbu qui ce carre, les mains derrière le dos, la seconde une femme à l’opulente chevelure dont les membres supérieurs seront ramenés et croisés en avant en un geste de parfaite modestie. Il est curieux de rapprocher [p. I, colonne 2] de ses images naïves de photographies de date récente : dans l’une, publié par M. Westscott (2) on voit une racine de mandragore rappelant par sa forme un personnage chevelu dont les deux se rejoignent sur le ventre comme celle de la mandragore femelle de l’Hortus sanitatis. Dans l’autre, du A. J. M’Garvey, [p. II, colonne 1] c’est un homme en marche et portant un enfant entre ses bras, sa tête et d’une forme irrégulière, la face un peu aplatie : mais les yeux, le nez et la bouche sont distinctement marquées ; les épaules sont régulièrement formées, les bras qui entourent l’enfant se terminent par des mains avec cinq doigts ; les pieds sont également réguliers, mais sans apparence d’orteils ; la physionomie de l’enfant est plus nettement indiquée que celle de l’homme qui le porte (3). Ce sont là, d’ailleurs, de véritables raretés botaniques et nous savons que les racines de mandragore dont la physionomie humaine étonnait [p. II, colonne 2] dans les crédules ancêtres avaient été très à l’abonnement façonnées par d’ingénieux charlatans, suivant une méthode dont Matthiole et J. Grévin nous en révéler la technique : « ses racines que ces trompeurs vendent qui sont faictes à mode de corps de la personne et lesquels ils maintiennent être singulières pour faire avoir d’enfants aux femmes stériles sont artificielles et son faictent de racines de roseaux, de coleuvrée et de plusieurs autres semblables.

Car ils entaillent et engravent ès dictes racines encore verdes des formes tant d’homme que de femme et ès lieux où il faut qu’il y ait du poil, ils y fichent et plantent des grains d’orge de millet. Puis les ayant enterrées, ils couvrent ces racines de sable et les laissent jusqu’à ce que l’orge ou le millet est prit racine. Plus ils déterrent les dictes racines et couppent avec un trenche plume bien trenchant et bien pointu les racines que ces graines ont jetées et les accoustrent et couppes de sorte qu’elles sont faictes à mode de cheveux et de barbe et représentent toute autre sorte de poil qui vient sur le corps. Je peux dire cecy sur le seur : car il m’advint, estant à Rome, qu’un de ses trompeurs et vagabons ayant la vérolle de tomba entre les mains pour le guérir, lequel me déclara cette manière de faire les mandragores avec mille autres tromperies dont il avoit attrapé grand quantité d’argent et me montra plusieurs mandedegloires artificielle jurant bien à certes qui veut vendroit les moindres vingt-cinq et quelquefois trente escus (4). » J. Grévin dénonce également le procédé « à celle fin d’avertir un chacun de la grande imposture d’aucuns et de la trop facile croyance des [p. III, colonne 1] autres (5) ». Mais cette croyance devait tenir bon, basée sur une tradition vieille comme le monde, sur un anthropomorphisme que les anciens avaient eu vite fait de compléter, prêtant à la mandragore les facultés d’un être vivant. Il ne doutait pas que, né de la semence que certains pendus, elle ne poussât, lorsqu’on cherchait à l’arracher, des cris déchirants : de passage de Shakespeare font allusion à cette légende : dans Roméo et Juliette, il ne parle de la mandragore dont les gémissements sont-elles calées entendre les hommes deviennent fous :

And shricks like mandrakes torn out the earth,

That living mortals, hearing them, run mad…

et, dans Henri VI, il fait exprimer à Suffolk le vœu que ses malédictions deviennent aussi meurtrières que le prix de la mandragore :

Would curses kill as doth the mandrake’s goan.

l’appelant était, en outre, doué de la faculté de se mouvoir : l’historien Flavius Josèphe décrit une racine appelée baaras qui croissait dans une vallée, au nord de Machœrus, et dans laquelle on s’accorde à reconnaître la mandragore : bien que les lueurs fulgurantes signalassent [p. III, colonne 2] sa présence, rien n’était plus difficile que de la saisir, car elle fuyait dans tous les sens et ne restait tranquille que lorsqu’on avait eu le soin de l’arroser d’urine de femmes ou de sang menstruel. Encore celui qui y avait touché était-il voué à une mort certaine. Pour tourner la difficulté, on avait d’autres ressources que d’y atteler un chien, lequel, en cherchant à s’échapper, opérer la périlleuse avulsion et mourait à la place de celui qui devait faire la cueillette (6). On pouvait alors manier sans crainte la terrible plante ; cependant, pour ne pas être obsédé de ces clameurs, il était prudent de se boucher les oreilles avec de la poix. Un autre procédé consistait, suivant le conseil de Théophraste (7), a tracé avec une épée un triple cercle autour de la mandragore, puis à l’arracher en se tournant vers l’Orient, tandis qu’un compère dansait « en parlant du jeu d’amour ». Mais tant de labeur n’était pas payer trop cher un remède qu’il suffisait de toucher pour triompher de tous les « esprits malfaisants qui s’emparent des vivants et les tuent, si on ne leur porte un prompt secours. » (F. Josèph).

C’est surtout chez les Arabes et au Moyen Âge que furent exaltés ses vertus surnaturelles et mystérieuses. Voici ce que dit de la mandragore (siradj-el-Kotrob) El-Teminy, [p. IV, colonne 1] cité par Ibn El-Beïthar : « Hermès prétend que c’est l’herbe de Salomon fils de David qui avait sous le chaton de son anneau et dont il se servait pour opérer des merveilles et se faire obéir des génies par la volonté de Dieu. On dit aussi qu’elle servit au roi Alexandre Dhoul Karnein dans son voyage de l’Orient à l’Occident : c’est une plante bénie entre toutes, utile contre toutes les maladies qui affligent l’homme par la fête des génies, des démons et de Satan. La racine souterraine de cette plante a la forme d’une idole de vous haver que des pieds et des mains et tous les organes de l’homme. »

Au Moyen Âge, l’usage que font de la mandragore les nécromanciens pour composer des philtres, la propriété qu’on lui attribue de favoriser les mauvais penchants à cause de sa forme humaine, objectif tout indiqué pour les assauts démoniaques, jettent bien sur elle un certain discrédit : « cette plante, dit sainte Hildegarde, par sa similitude avec l’homme, est, plus que tout autre, exposée aux embûches et aux suggestions du diable : aussi, par elle, l’homme est-il entraîné vers ses penchants, bons ou mauvais, comme il le fut jadis par les idoles. » Cela n’empêche pas la célèbre abbesse bénédictine de faire servir la mandragore un traitement assez compliqué des émois de la chair : « lorsqu’un homme, par suite de sortilèges ou de l’ardeur de son corps, est en proie à l’incontinence, qu’il prenne l’espèce femelle de cette herbe et qu’il la porte trois jours et trois nuits attachée entre la poitrine et l’ombilic : qu’ensuite il divise le fruit en deux et qui en attache chaque moitié à un de ces flans, trois jours et trois nuits ; qui pulvérise enfin la main gauche de l’idole, qu’il ajoute à la poudre un peu de camphre, qu’il Lagrange et il sera guéri. » Même procédé pour la femme, avec cette différence qu’elle devait prendre une espèce de mâle et se servir [p. IV, colonne 2] de la main droite (8). Le plus souvent, on faisait de la mandragore (mandagloire, main de gloire ou maglore), une sorte de fée qu’il suffisait le cultiver pour devenir riche ; on trouve cette croyance relaté dans le passage suivant, extrait du Journal d’un bourgeois de Paris au XVe siècle : « En ce temps-là, frère Richard, cordelier, fit ardre plusieurs Madagloire (sic) que deux sortes de gens gardoient et avoient si grand foi en cette ordure que pour vrai ils croyoient fermement que, tout comme il l’avoient, pourvu qu’il fût en beaux drapeaux de soie ou de lin enveloppé, jamais ils ne seroient pauvres (9). » L’aveugle de ces figures auquel, selon Wier,, on allait jusqu’à attribuer une grande puissance « contre les tempestes et je ne sçais quelles autres calamités (10) » devait durer fort longtemps : à la fin du XVIIIe siècle, on n’en débitait encore dans le Hurtz et dans la Basse-Saxe, ou bien on les montrait, moyennant finances, renfermées dans de petites boîtes sous des plaques de verre :Gleditsch dit en avoir vu « de forts grotesques dont les visages étaient en caricature ».

Telle est la légende de la mandragore : je me propose de redevenir prochainement sur son histoire thérapeutique en recherchant ce que peut cacher d’exact le hallier tout fut des fables qu’elle a inspirées : scruter les mythes n’ai jamais une besogne stérile, car l’imagination humaine ne crée rien de toutes pièces et il est rare qu’on ne trouve pas à l’origine de ces conceptions un substratum de vérité : dégager cette vérité des voix qui l’enveloppent doit être le but de toute étude historique.

NOTES

(1) c’est en raison de cette ressemblance de sa racine avec le corps humain que la mandragore avait, selon la tradition, été appelé par Pythagore άνβρ απόμορψον. L’origine du mot μανδραγόρας est assez obscure : certains étymologistes l’on fait dériver μάνδρα (étable) par ce que la mandragore, qui ne peut souffrir l’ardeur du soleil, affectionne les tables construites dans les lieux ombragés. On l’appelait aussi αιρχαία (du nom de l’enchanteresse Circé), βομδόχυλον (βόμδος murmure, χύλον sève), άλοίτης (coupable). Les latins lui donnaient les noms de mala canina (pas de chien) mala terrestris (pomme terrestre).

(2) Westcott (W. Wybb), The Mandrake (British medical Journal, 1890).

(3) M’Garvey (J.-W.), Mandrakes (Texas medical Journal, 1902).

(4) Les commentaires de M. P.-A. Matthiolus sur les six livres de Pedacius Dioscoride, traduit en français par M. A. Pinet, liv. IV, ch. LXX.

(5) Les œuvres de Nicandre, médecin et poète grec, traduictes en vers françois par Jacques Grévin, de Clermont-en-Beauvaisis, 1597.

(6) Flavius Josèphe, De bello judaïco, lib. VII, cap. XXV.

(7) Théophraste, Historia plantarum, lib. IX, cap. IX.

(8) Hildegarde, Physica, De plantis, lib. III, I, cap. LVI

(9) Cité par Angelo de Gubernatis, La mythologie des plantes et les légendes du règne végétal, 1882.

(10) Cinq livres de l’imposture et tromperie des diables pris du latin de Jean Wier, par J. Grévin, 1569.

Anesth Analg. 2012 Dec;115(6):1437-41. doi: 10.1213/ANE.0b013e318259ee4d. Epub 2012 May 14.Special article: mandragora: anesthetic of the ancients. Chidiac EJ1, Kaddoum RN, Fuleihan SF.

Initial attempts at surgical anesthesia began many centuries ago, with the plants of antiquity. The mandragora, or mandrake, was used as a sedative and to induce pain relief for surgical procedures. It has been depicted in tablets and friezes since the 16th century before the common era (BCE) and used for its sedative effects by Hannibal (second century BCE) against his enemies. The Romans used the mandrake for surgery. The Arabs translated the scientific work of the Ancients and expanded on their knowledge. They developed the Spongia Somnifera, which contained the juice of the mandrake plant. After the fall of the Islamic cities of Europe to the Christians, scientific work was translated into Latin and the Spongia Somnifera was used in Europe until the discovery of the use of ether for surgical anesthesia.

Minerva Anestesiol. 2001 Oct;67(10):751-66. [The mandrake root and the Viennese Dioscorides].

[Article in Italian] Peduto VA1.

Pedanius Dioscorides of Anazarba in Cilicia lived in the first century. He was a Greek physician who served as a surgeon in Neròs army. He wrote several books on materia medica. One of his manuscripts with drawings of medicinal herbs was copied down in the fifth century. In this book on Greek Herbal, still kept in the National Library of Vienna, Dioscorides gave a detailed description of mandragora (mandrake). Over the ages, the mandrake has been endowed with a wonderful and mystical aura. Examples are superstitions regarding harvesting of the plant. While being torn from the ground, the mandrake would emit a horrible shriek, that would be fatal to the harvester who hears it. So, if someone simply pulled the plant, they would either die or go mad. To avoid that fate, the plant could be partially dug with a few remaining roots staying in the ground. Then a starved black dog was tied to the mandrake with a rope. The harvester, with plugged ears, would throw some scraps to the hungry dog. When the unsospecting animal lunged for food, the mandrake would be completely unrooted and the ensuing shriek would kill the dog and spare the man. According to different legends quoted by Theophrastus and Pliny the Elder, other dire consequences of unrooting a mandrake could be avoided by making circles around the plant on the ground with a sword and then facing west while digging. If there were a true Anaesthetic of Antiquity it would have been mandragora. Dioscorides describes how the wine made from mandragora produces anaesthesia: Using a cyathus of it on those who cannot sleep, or are grievously pained, or are being cut, or cauterized they will not feel pain. Here Dioscorides used for the first time the word anaesthesia as absence of sensation as we mean it today.

Botanical name: Mandragora officinarum / Lehrbuch der Biologischen Heilmittel, 1938, Dr. Madaus.

Name: Mandrágora officinárum L., Alraune. Französisch: Mandragore; englisch: Mandrake; dänisch, norwegisch, schwedisch: Alrune; ungarisch: Pemet efü.

Namensursprung: Mandragora ist schon der von Hippokrates für die Pflanze gebrauchte Name. Er setzt sich offenbar zusammen aus μ_νδρα (mándra) = Hürde (Schäferhütte im Gebirge) und _γορ_ (agora) = Versammlung, vielleicht weil die Pflanze oft in der Nähe der Schäferhütten gefunden wurde.

Botanisches: Mandragora officinarum besitzt eine bis 60 cm lange, dicke, fleischige Wurzel und kurzgestielte, eiförmig-längliche, oft gekerbt-gezähnte Blätter. Die einblütigen Blütenstiele tragen einen großen fünfspaltigen Kelch und eine etwa 3 cm lange grünlichgelbe Blütenkrone. Als Frucht bringt Mandragora eine gelbe, kugelige Beere hervor.-Die Pflanze ist im Mittelmeergebiet heimisch, kann aber an warmen, geschützten Standorten auch bei uns angebaut werden. Die Gewächshausalraune ist ebenso giftig wie die im Freiland gewachsene. Diese Kontrolle stellten wir an Mäusen fest. Die Grenzdosis der Giftigkeit beider Pflanzen ist dieselbe. Nur äußerlich war die Farbe der wäßrigen Mazerate verschieden. Das Filtrat der Gewächshausalraune war hellbraun, das der Freilandpflanze dunkelbraun. Die stärkere Färbung der Freilandpflanzensäfte konnten wir wiederholt beobachten, z.B. auch bei Agnus castus.

Geschichtliches und Allgemeines:

Die Mandragora gehört zu den ältesten, berühmtesten und kulturhistorisch interessantesten Mitteln, die die Medizin aufzuweisen hat, Unter dem Namen "dja-dja" findet die Pflanze sich schon im Papyrus Ebers unter den Arzneimitteln der alten Ägypter, und Pythagoras nennt sie die "menschenähnliche" in bezug auf ihre merkwürdig geformte Wurzel, die Anlaß zur Verwendung der Zaubermittel im Kulte sämtlicher Völker gegeben hat. Nach dem jüdischen Geschichtsschreiber Jos. Flavius soll die "Dudaim", welche (nach 1. Moses 30, 14) Ruben seiner Mutter Lea brachte und welche als Aphrodisiakum verwandt wurde, die Alraune gewesen sein. Ferner erzählt Flavius weiter, daß man Mandragora nicht selbst aus dem Boden ziehen dürfte, sondern ein schwarzer Hund müsse angetrieben werden, die mit dem oberen Teil an seinen Schwanz gebundene Wurzel auszuraufen, worauf ein markerschütterndes Geschrei der Mandragora zu vernehmen sei und der Hund tot hinstürze. Von diesem dem Menschen unerträglichen Geschrei weiß auch Shakespeare, der es mehrfach in seinen Werken anführt. Im griechischen und römischen Altertum bediente man sich teils des Saftes der frischen Pflanze, teils der getrockneten Wurzelrinde, teils der Blätter, welche auch eingesalzen aufbewahrt wurden. Celsus erwähnt die Äpfel der Alraune als Schlafmittel, verwendet die Wurzel bei Schleimfluß der Augen und die Abkochung als Linderungsmittel bei Zahnschmerzen. Dioskurides nennt die Pflanze u. a. als schmerzstillendes Mittel und als Schlafmittel. Man hatte einen Mandragora-Wein und zwei Extrakte, einen aus dem Safte der Wurzel und einen zweiten milderen aus den Früchten bereitet, alljährlich wurden diese, wie Galenus schreibt, aus Creta nach Rom gebracht. Um die Schmerzen chirurgischer Operationen zu mildern, wurde frisch gebrochene Mandragora vor die Nase gehalten, es war also für die alten Ärzte dasselbe, was der Äther bzw. das Chloroform für die heutigen ist.

Im Mittelalter wurde die Mandragora sowohl als Heilmittel wie als Zaubermittel hochgeschätzt. Viele Anzeichen weisen darauf hin, daß der Mandragorakult vom Orient über Griechenland zu den Rumänen nach Galizien, Südwestrußland, Oberschlesien und Ostpreußen drang, jedoch mag er auch über Italien nach Deutschland gekommen sein. Aus den Wurzeln schnitzte man Figuren, die "Alraune", zurecht und hielt sie als "glückbringendes Zaubermittel" hoch in Ehren. Bekanntlich hat auch Kaiser Rudolph II. teuer erworbene Mandragorawurzeln besonders verwahren und pflegen lassen. Die Alraune soll auf Fragen Antwort erteilt, die Zukunft prophezeit, Geld verdoppelt, Krankheiten geheilt haben usw. Auch heute sagt man noch in Wien von jemand, der viel Glück hat: "Der muß a Oraunl (Alräunchen) im Sack haben." Übrigens verfertigte man auch in Deutschland aus anderen Wurzeln, z. B. aus der Bryonia, Alräunchen, die dann als echte verkauft wurden. Nach Vollmer wurde die Mandragora auch zur Zeit der Schule von Salerno als Narkotikum verwendet.

Vergiftungsfälle mit der Mandragora haben häufig den Tod herbeigeführt. Daniel sah auf den innerlichen Gebrauch der Wurzel eine in Brand übergehende Entzündung des Verdauungskanals und nach drei Tagen den Tod eintreten, Gmelin erzählt folgende Geschichte: "Maharbal, ein Feldherr von Karthago, mischte, als er gegen die aufrührerischen Afrikaner geschickt wurde, eine Menge Alraunwurzel unter den Wein. Er ergriff zum Schein die Flucht und ließ den Wein zurück. Die Feinde, die sehr erfreut über die Beute waren, tranken ihn und verfielen darauf alle in einen tiefen Schlaf, so daß Maharbal sich leicht ihrer bemächtigen konnte."

Wirkung

Schon Hippokrates (Fuchs, Hippokrates Sämtl. Werke, Bd. 2, S. 433, Bd. 3, S. 314, 461, 577.) und Paracelsus (Paracelsus Sämtl. Werke, Bd. 1, S. 633, 818, Bd. 2, S. 57, 60, 68, 78, 575, Bd. 3, S. 532, Bd. 4, S. 363.) erwähnen die Alraune als Beruhigungsmittel.

Eine ausführliche Beschreibung der Alraune gibt Lonicerus (Lonicerus, Kreuterbuch, 1564, S. 151.), der die Wurzel als schleim- und "schwarze Galle"-treibendes Mittel bezeichnet und erzählt, daß ihr Genuß so tiefen Schlaf bringe, daß man nicht empfände, wenn Glieder vom Leib abgeschnitten würden. Ebenso soll das Öl aus Alraunenäpfeln, an die Schläfe gestrichen, schlafbringend, beruhigend und hitzelöschend sein. Die Rinde der Alraune liefert Augenarzneien und dient als Emmenagogum und zum Austreiben von Totgeburten; die Blätter sollen den Kopfgrind heilen. Das schlafbringende und kopfwehstillende Alraunwasser läßt er aus Kraut und Wurzel brennen.

Bock (Bock, Kreutterbuch, 1565, S. 330.), Matthiolus (Matthiolus, New-Kreuterbuch, 1626, S. 379.) und Weinmann (Weinmann, J. W., Phytanthoza iconographia, Regensburg 1742, Bd. III, S. 347.)schreiben ähnlich, fügen aber noch hinzu, daß die grün zerquetschten Blätter frische Wunden heilen und das Wurzelwasser "Kröpff und Knollen" zerteilen soll. Sie warnen auch vor zu starkem Gebrauch, weil Äpfel und Wurzel schädlich, ja tödlich wirken können.

Die betäubende und schmerzstillende Kraft der Alraune erwähnt auch v. Haller (v. Haller, Medicin. Lexicon, 1755, S. 952.).

Der schwedische Arzt Hofberg (Hofberg, Abhandlg. d. schwed. Akad. d. Wissensch. Stockholm, Bd. 25, S. 243.) empfahl die Pflanze zusammen mit Milch und Honig als Umschlag, fein zerrieben in Pflasterform als sehr gut zerteilendes Mittel bei Geschwülsten und Drüsenverhärtungen, auch venerischer Art.

Hecker (Hecker, Pract. Arzneimittell., 1815, Bd. 1, S. 508.) bezeichnet die Wurzel als ein sehr wirksames narkotisches Mittel.

Das früher als wirksame Substanz der Alraune angegebene Alkaloid, Mandragorin, ist nach neueren Untersuchungen ein Gemenge von Alkaloiden (Thoms u. Wentzel, Ber. Chem. Ges. 1898, Bd. 31, S. 2031.), und zwar sind darin u. a. enthalten Hyoscyamin, Scopolamin und Atropin (Hesse, J. Prakt. Chem. 1901, Bd. 64, S. 274.).

In Südfrankreich wird Mandragora als Aphrodisiakum gebraucht.

In Verbindung mit anderen Aphrodisiaka rief sie beim Bitterling das Erscheinen des Hochzeitskleides hervor.

Anwendung in der Praxis auf Grund der Literatur und einer Rundfrage:

Die Alraune dürfte in ihrer Wirkung der Atropa belladonna sehr ähnlich sein. Hinzu kommt eine aphrodisierende und narkotische Komponente, die die Mystik dieser Pflanze erklärt.

Mandragora wird selten angewendet. Es eignet sich vielleicht zur Behebung von Schlafstörungen. In den wenigen mir zugegangenen Berichten wird sie als schmerzstillendes Mittel bei Gicht und Rheuma genannt. Bei Arthritis deformans wurde nach Einreiben der Gelenke mit 10%iger Mandragorasalbe und Bäderzusatz mit 20%igem Extrakt neben interner Behandlung Stillstand und Beseitigung der Beschwerden, in einem Falle sogar unter röntgenologischer Kontrolle eine Rückbildung beobachtet.

Kißner, Berlin, verordnet bei Rheuma und Arthritis sowie "funktionellen" Knöchelödemen und Hautschwellung wöchentlich einmal eine 1%ige Injektion und läßt die Patienten dazu Birkentee trinken.

Angewandter Pflanzenteil:

Hippokrates verwendete wohl hauptsächlich die Wurzel.

Dioskurides empfiehlt Wurzel, Blätter (diese nur äußerlich) und Früchte von drei Mandragora-Arten, bevorzugt aber die Wurzeln als schmerzstillendes und schlaferzeugendes Mittel.

Lonicerus nennt an erster Stelle die Wurzel, außerdem noch Früchte, Blätter und Rinde.

Bock kennt den Gebrauch der Wurzel und der Wurzelrinde, die Blätter werden bei ihm nur äußerlich angewendet.

Nach Matthiolus ist der Saft aus der Wurzel wirksamer als der aus den Früchten.

v. Haller gibt den hauptsächlichen Gebrauch der Wurzelrinde, Hecker den der Wurzel an.

Nach Geiger waren Wurzelrinde, Früchte und Blätter offizinell.

Wehmer stellt fest, daß das Hyoscyamin nur in der Wurzel und in der Frucht, nicht in den Blättern enthalten ist.

Das HAB. läßt das frische Kraut verwenden (§ 3). Ich empfehle zur Herstellung der Arzneimittel für den innerlichen Gebrauch die frische, im Herbst gesammelte Wurzel. Demgemäß wird auch das "Teep" hergestellt

Dosierung:

Übliche Dosis:

1 Tablette der Frischpflanzenverreibung "Teep" abends zur Schmerzstillung bei Gicht und Rheuma.

(Die "Teep"-Zubereitung ist auf 10% Pflanzensubstanz eingestellt, d. h. 1 Tablette enthält 0,025 g Rad. Mandragorae.)

In der Homöopathie:

dil. D 3-4.

Maximaldosis:

Nicht festgesetzt.

Rezepte:

Bei Arthritis deformans:

Rp.:

Mandragorae Ø (Ø = hom. Urtinktur.) . . . 5

Adip. lanae anhydr. . . . 10

Vaselin. flav. ad . . . 50

M. f. ungt.

D.s.: äußerlich morgens und abends auf die schmerzhaften Gelenke reiben.

Rezepturpreis c. oll. etwa 1.67 RM.

Lehrbuch der Biologischen Heilmittel, 1938, was written by Dr. Med. Gerhard Madaus.