Ayahuasca

Ayahuasca is een rituele drank uit Zuidamerika die door de sjamanen ontwikkeld is, op basis van een thee van twee verschillende planten, de Banisteriopsis caapi, een liaan, en een klein groen plantje, Psychrotia viridis. Samen zijn de planten de basis van een thee, die psychoactieve eigenschappen heeft, vergelijkbaar met de psychoactieve paddestoelen en de heilige cactus van de indianen (Peyote). In de thee komt echter een lage concentratie voor van DMT, een stof die op de opiumlijst staat. De ayahuasca thee wordt ook in Nederland en België tijdens ritiuele bijeenkomsten gebruikt. Vooral binnen de rituelen van de Santo Daime kerk. Gezien de vernieuwde wetenschappelijke belangstelling vanaf 2006 voor bewustzijnsverruimende planten lijkt ayahuasca een belangrijk middel.

Beoogde effecten

Ayahusca wordt toegepast om in een geestelijke toestand te geraken waarin men receptiever wordt voor mystieke, religieuze gevoelens; verdieping van inzichten en contacten met buitenaardse wezens worden genoemd. Ook visuele hallucinaties (het zien van kleurige, bewegende beelden) komen voor. De internationale psychiatrische litteratuur maakt melding van 'healing sessions' zoals toegepast door de Ayahuasqueros. Daarbij krijgt de patiënt 's avonds laat onder gecontroleerde omstandigheden een op zijn persoon toegesneden hoeveelheid ayahuasca te drinken. Na 20 minuten treden de effecten op: veranderde visuele perceptie, gevoeligheid voor geluid, gevoelens van depersonalisatie, het gevoel uit het eigen lichaam te treden. Gedurende de ca 4 uur durende sessie worden de aanwezige personen door de Ayahuasqueros van persoonlijke adviezen voorzien en worden pijnlijke lichaamsdelen behandeld. Een publicatie uit 1996 beschrijft een onderzoek naar de psychische effecten van ayahuasca bij leden van het kerkgenootschap Uniao do Vegetal in het Braziliaanse Manaus, dat -evenals de Santo Daime kerk- de thee als sacrament toepast. Er werd een remissie van psychopathologie gevonden zonder verslechtering van persoonlijkheid en cognitieve functies. De beschrijvingen van een hinario, een ayahuasca-sessie, doen in sterke mate denken aan develada, de nachtelijke genezingssessie van de curanderas der Mexicaanse Mazateken onder invloed van psilocybine-bevattende paddestoelen. Dit is in overeenstemming met de opvatting dat toepassing van psychedelische middelen met een therapeutisch doel al vele eeuwen wijdverbreid voorkomt in Midden- en Zuïd-Amerika. Gezien de religieuze context en de beschrijving dat gebruikers diep-religieuze gevoelens krijgen na gebruik van deze middelen, worden de stoffen ook wel 'entheogeen' genoemd.

Ongewenste effecten

Na inname van ayahuasca worden maag-darmreacties gemeld, zoals misselijkheid en braken. Dit wordt door de gebruikers niet uitsluitend negatief ervaren, maar als deel uitmakend van het louteringsproces. De hallucinaties of visioenen kunnen behalve plezierig ook angstwekkend zijn; zo wordt beschreven dat men onder invloed van ayahuasca grote slangen of verscheurende dieren ziet. Deze visioenen zijn veelal gevoelig voor 'talking down', dat wil zeggen dat deze verdwijnen of minder angstwekkend worden doordat een andere aanwezige op betrokkene 'inpraat'. Volgens beschrijvingen van gebruikers lijkt gebruik van ayahuasca geen kater of andere late nadelige effecten te hebben: gemeld wordt dat gebruikers na een nachtelijke sessie weer gewoon aan het werk gaan. Naast deze vrij milde ongewenste effecten moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat ernstiger symptomen van (acute) toxiciteit optreden: stijging van bloeddruk en lichaamstemperatuur, versnelde hartslag en ademhaling, gevoelsstoornissen in de ledematen en een onzekere gang. Het gedrag onder invloed van een hallucinogeen kan onvoorspelbaar zijn.

Een ander risico is de interactie tussen stoffen in ayahuasca en genees- en voedingsmiddelen. Al vele jaren is bekend dat antidepressieve geneesmiddelen die werkzaam zijn door hun remming van het enzym monoamine-oxydase (de zogenaamde MAO-remmers) niet mogen worden gecombineerd met andere op het serotonine-systeem werkende geneesmiddelen en met bepaalde voedingsmiddelen. Onder de laatste categorie worden vermeld: rode wijn en bepaalde kaassoorten, zure zuivelproducten en overrijpe bananen en avocado's. Deze bevatten de stof tyramine, dat in aanwezigheid van een MAO-remmer kan leiden tot een sterk verhoogde bloeddruk met alle risico's van dien.

Dosering in relatie tot effecten

Evenals de beoogde effecten van ayahuasca zijn ook de toxische effecten afhankelijk van de gebruikte dosis. Bij preparaten van natuurlijke herkomst -zoals ayahuasca- is de dosis altijd een moeilijk definieerbaar punt. De concentratie van de werkzame stoffen kan variëren door, bijvoorbeeld, bodemsamenstelling, seizoenen en bereidingswijze. Zonder chemische analyse is nooit uitsluitsel te geven over aard en hoeveelheid werkzame stoffen in een preparaat. Met behulp met de spaarzame litteratuurgegevens en het analyserapport van het laboratorium van de Politie Amsterdam-Amstelland is echter wel een redelijk betrouwbare schatting te maken van de gebruikte doses DMT in de onderhavige casus. Gepubliceerd onderzoek met vrijwilligers die DMT direct in de bloedbaan kregen ingespoten wijst erop dat doses boven 0,2 mg per kg lichaamsgewicht (dus 14 mg voor een persoon van 70 kg) hallucinogeen kunnen zijn en ook de bloeddruk, de lichaamstemperatuur en.de hartfrequentie kunnen doen toenemen. De hoogste experimenteel gebruikte dosis was 0,4 mg/kg. Na 30 minuten was geen noemenswaardige hoeveelheid DMT in het bloed meer aantoonbaar. Een semi-kwantitatief onderzoek van de op 6 oktober 1999 in beslag genomen ayahuasca wees op een concentratie van 3 - 4 g DMT in het totale vloeistofvolume van 17,5 liter, dat is 200 mg/L. Nemen wij aan dat men ca 200 ml ayahuasca-thee in één keer kan nuttigen, dan komt dat overeen met een dosis van 40 mg DMT per persoon. In eerste instantie lijkt dit 3x zoveel als de eerdergenoemde 14 mg DMT per persoon als laagste effectieve dosis. In het vrijwilligersonderzoek was DMT echter rechtstreeks in de bloedbaan gebracht, terwijl in de Santo Daime-diensten de thee wordt gedronken. De biologische beschikbaarheid, dat wil zeggen het percentage van de ingenomen stof dat door de darm wordt opgenomen en in het bloed verschijnt, zal ruim beneden de 100% liggen door onvolledige opname en afbraak van DMT tijdens het opnameproces. Daarbij komt dat de piekconcentratie na injectie zeer snel optreedt maar na inname pas na ca 20 minuten. De piekconcentratie zal daarom na inname aanzienlijk lager liggen dan na injectie van eenzelfde dosis. Uit deze beschouwingen mag worden afgeleid dat de doses DMT die de deelnemers aan de Santo Daime-diensten zich toedienen, laag-effectief zijn vergeleken met de bevindingen van het genoemde vrijwilligersonderzoek. In deze beschouwingen wordt overigens geen rekening gehouden met het feit dat ayahuasca nog andere psychoactieve stoffen bevat, waaronder de MAO-remmende harmala-alkaloïden. Deze zullen er ongetwijfeld toe leiden dat DMT langer werkzaam blijft dan de enkele tientallen minuten na injectie van DMT alleen. De beperkte beschikbaarheid van gegevens laten niet toe hier een duidelijker uitspraak over te doen. Overigens dient te worden opgemerkt dat de tekst van de processen-verbaal dd. 6 oktober 1999 enige verwarring schept inzake de in beslag genomen hoeveelheden. Vermeld wordt 'ongeveer 15 liter DMT'; dit wekt de indruk dat DMT een vloeistof zou zijn en dat hiervan een volume van 15 liter in beslag werd genomen. Zoals in het analyse-rapport van Drs Jellema dd. 15 oktober werd vermeld, ging het om een totaal volume van 17,5 liter vloeistof waarin zich een totale hoeveelheid van 3 - 4 g DMT bevond.

Afhankelijkheid en verslaving

Over de potentie van ayahuasca tot tolerantie, afhankelijkheid en verslaving zijn geen gegevens in de litteratuur aangetroffen. Een beschouwing hierover moet dus worden gebaseerd op een vergelijking met andere hallucinogenen. Tot op heden zijn er geen aanwijzingen dat recreatief gebruik van hallucinogene producten tot (lichamelijke) afhankelijkheid en (psychische) verslaving kan leiden. Zelfs van het krachtigwerkende synthetische hallucinogeen LSD is dit niet bekend. Wellicht kan het beste een parallel worden getrokken met psilocybine-/psilocine-bevattende paddestoelen. Bekend is dat deze een snelle tolerantie geven: wanneer men binnen enkele dagen na een paddo-roes een dosis gebruikt om eenzelfde plezierige ervaring op te wekken, blijkt deze niet of nauwelijks werkzaam. Wellicht biedt deze eigenschap op zich al een bescherming tegen verslaving. Uit de geringe gebruiksfrequentie in de context van de Santo Daime-diensten (ca 2x per maand) mag worden afgeleid dat er geen sprake is van tolerantie en afhankelijkheid van, en verslaving aan ayahuasca. Niet geheel kan worden uitgesloten dat ervaren gebruikers soms een gevoel van hunkering hebben naar een ayahuasca-ervaring. Een dergelijke hunkering zal echter niet principieel verschillen van de hunkering naar drop of een groene haring bij liefhebbers van deze producten. Ter vergelijking: hunkering naar koffie heeft een andere basis; voor cafeïne bestaat wel degelijk een afhankelijkheid. Veel koffiedrinkers ontwikkelen hoofdpijn wanneer zij hun ochtendkoffie uitstellen: de bekende 'weekend headache'. De drank koffie heeft ook een verslavende potentie; behalve cafeïne spelen geur en smaak daarbij een rol. Psychoactieve werking van plantaardige producten -de opwekkende werking van koffie wordt hier ook onder begrepen- is overigens wijdverbreid. Een minder bekend voorbeeld hiervan zijn de algemeen en vrij verkrijgbare hallucinogene specerijen nootmuskaat en foelie. Eerstgenoemde is de gemalen noot van de nootmuskaatboom Myristica fragrans, de tweede is de gedroogde zaadhuid van dezelfde boom. Eén van de actieve stoffen in deze producten is myristicine, dat qua werking verwant is aan DMT en harmala-alkaloïden. Het heeft ondermeer een MAO-remmende werking; een lucifersdoosje vol nootmuskaatpoeder zou al voldoende zijn om hallucinaties op te wekken. Op deze plaats kan ook worden gerefereerd aan Catha edulis, een plant waarvan delen worden gekauwd in landen als Jemen en Somalië -en in Nederland door personen afkomstig uit deze landen- als psychoactief, stimulerend, genotmiddel. De werkzame stoffen in deze plant, doorgaans als Qat of Miraa aangeduid, zijn cathinon en cathine, die op lijst I respectievelijk lijst II bij de Opiumwet zijn vermeld. Niettemin was de Hoge Raad van oordeel: 'De in de art. 2 en 3 van de Opiumwet vervatte verboden hebben geen betrekking op planten en delen van planten, in casu Qat, die met op de lijsten I of II staan vermeld' (arrest nr. 3235 d.d. 29 november 1994). Een bespreking van de overwegingen van de Hoge Raad, mede in relatie tot de problematiek rond de psilocybine- en psilocine-bevattende paddestoelen, valt buiten het bestek van dit deskundigenrapport. Gebruik van en voorlichting over ayahuasca in religieuze contextIn de opdracht is uitdrukkelijk vermeld, aandacht te besteden aan de religieuze setting waarin ayahuasca-gebruïk plaatsvindt, de voorlichting die in dit kader plaatsvindt, en welke de mogelijke gezondheidskundig effecten daarvan zijn.