Bereidingswijzen / Receptuur
Weten waar kruiden goed voor zijn is belangrijk, weten hoe ze moeten verwerkt en gebruikt worden is zeker zo nodig. Het bereiden van planten is een vak op zich, wij proberen in dit hoofdstuk u de basisprincipes van de ambachtelijke bereidingswijzen bij te brengen. Voor een cursus bereidingswijzen zie herboristenopleiding 'Dodonaeus'. Experimenteren, proberen is dikwijls nodig om ervaring op te doen. Verhoudingen tussen kruid en oplosmiddel moet soms aangepast worden, omdat o.a. de samenstelling van een plant (etherische olie, slijmstoffen) van seizoen tot seizoen kan verschillen en dus ook de geur, smaak en kwaliteit zal beïnvloeden.
1. Vers of sap.
Jonge blaadjes opeten, het sap uitpersen en drinken is de meest directe en zeer sympatieke vorm van kruidengebruik, alleen niet altijd geschikt, omwille van (1) de slechte smaak, (2) het seizoensgebonden gebruik, (3) het eventueel niet goed vrijkomen van werkzame stoffen en (4) het onpractisch zijn bij ziekte. Daarom zijn vele kruiden door de eeuwen heen altijd verwerkt geweest tot tincturen, zalven en siropen en dat doen we nu nog steeds.
2. Waterige aftreksels.
2.a Infuus = warm aftreksel.
De meestal gedroogde planten worden 10 tot 15 min. getrokken in water van 90°C. Vooral gebruikt voor zachte plantendelen zoals blad en bloemen (grof gesneden) en voor kruiden met temperatuurgevoelige bestanddelen zoals glycosiden, etherische olie en alcaloïden uit de nachtschade-familie.
2.b Maceraat = koud aftreksel
De gedroogde planten worden meestal langer 30 min. tot 8 uur getrokken in water op kamertemperatuur 20°C. Vooral voor slijmstofhoudende kruiden zoals Lijnzaad en Heemst.
2.c Decoct = afkooksel
De gedroogde planten worden meestal kort gekookt of tegen de kook aangehouden 100°C.
Vooral in gebruik voor hardere plantendelen zoals wortels of schors (fijner gesneden dan blad),die hun werkzame stoffen minder snel vrij geven en voor hittebestendige bestanddelen zoals de meeste alkaloïden, saponinen en looistoffen.
Deze 3 basisbereidingswijzen kunnen ook gecombineerd worden bvb. maceraat-infuus, decoct-infuus.
Doseringen zijn erg belangrijk, maar ook afhankelijk van de persoon (gewicht), van de kwaal (acuut of chronisch) en de gebruiksduur. Gemiddelde dosering is een goed gevulde eetlepel per kopje 3 maal daags gedurende 1 tot 3 weken. Een eetlepel is fijn gesneden ongeveer 4gr. blad of bloem, 7gr. zaad en 8gr. wortel. Een kopje kan ongeveer 150ml water bevatten.
3. Extracten.
Worden bereid door concentreren (uitdampen of vernevelen) van aftreksels uit planten.
Droge extracten zijn bijna helemaal uitgedampt, vochtgehalte is laag, ongeveer 10%.
Weke extracten zijn stroperig, vochtgehalte is maximum 25 %.
Vloeibare extracten, 1 deel bereiding komt overeen met 1 deel grondstof.
Nebulisaten zijn droog extracten bekomen door het vernevelen en dan snel drogen van het aftreksel in een droogkamer. Deze bereidingswijzen zijn als liefhebber moeilijk te maken.
4. Tincturen.
Zijn aftreksels van planten in alcohol i.p.v. water. Afhankelijk van het kruid kan het ethanolgehalte verschillen van 30% tot 90%. Bereiden kan door percoleren, macereren of oplossen van extracten. Gemiddelde basisbereiding voor eigen gebruik: 200 gram vers, fijngemaakt kruid op 1 liter alcohol van 45% (60%), dit is een gewichtsverhouding van 1 op 5, alles afgedekt 3 weken laten trekken op kamertemperatuur (= macereren), zeven, uitpersen, de verloren gegane alcohol aanvullen en afvullen in druppelflesjes van bv. 50cc. Ook andere gewichtsverhoudingen zijn mogelijk (1:2 tot 1:10). Op deze eenvoudige manier kunnen vooral van de volgende planten een moedertinctuur gemaakt worden:
Meidoornbloemen, Guldenroede (bloeitoppen), Sintjanskruid (bloeitoppen), Moederkruid (bloem en blad), Vrouwenmantel (hele plant), Moerasspirea (bloemen met wat steel en vooral van de wortel), Goudsbloem (bloemblaadjes), Sleutelbloem (wortel), Echte valeriaan (wortel), Rode zonnehoed (bloem en blad), Echte salie (blad) en Tijm (kruid of afgeritst blad met bloem).
5, Medicinale wijn.
Aftreksel van gemiddeld 50gr. fijngesneden verse of 25 gr. gedroogde kruiden in een liter wijn (verhouding 1:20). De gebruikte hoeveelheid kruid per liter is kleiner dan bij de tinctuur (1:5), vooral om een betere smaak te krijgen en is dan ook beter te gebruiken als preventie bij kwalen. Dosering bij het gebruik ongeveer 2 maal daags 100cc. Voorbeelden: Bedstro in droge witte wijn (Maitrank) Bitterstofplanten oa. Absintalsem (5gr. liter) samen met bvb. Venkelzaad (25gr.) en Citroenmelisseblad (20gr.) als aperitivum en digestivum.
6. Etherische olie Worden meestal uit planten gewonnen via stoomdestillatie. Dampbaden nemen of het opsnuiven van geurstoffen uit het kruid is een primitieve en gemakkelijke toe te passen vorm van destillatie. Planten met etherische olie (Kamille, Venkel, Rozemarijn, Lavendel) kunnen goed in vette olie getrokken worden. Etherische olie lost goed op in vette olie, is als massage-olie te gebruiken. De vette olie zorgt ervoor dat de etherische olie niet irriterend werkt op de huid. Vermijd wel het contact met de slijmvliezen en de ogen. Maximum 5% etherische olie in 95% vette olie.
Voorbeeld: 95 cc amandelolie met 5 cc Betula lenta en / of Kamille als pijnstiller.
7. Kruidenolie.
Net zoals je kruidenthee maakt door planten te laten trekken in water, kun je ook kruidenolie maken door planten te macereren in vette olie.
Elke vette olie kan gebruikt worden, maar traditioneel werd veel olijfolie gebruikt, in de farmacopee ook sesamolie en amandelolie. Nu steeds meer de dure jojoba-olie die niet snel ranzig wordt.
Verhouding olie - kruid kan wisselen, gemiddeld 100gr. vers of gedroogd kruid op 1liter olie, bij het gebruik van verse planten kun je best het vrij gekomen water verwijderen door uitdampen of afgieten. Bij gedroogde planten (= zonder water) heb je daar geen problemen mee.
Voorbeeld: Sintjansolie
- 100gr. verse bloeitoppen van Hypericum perforatum in 1 liter amandel-, zonnebloem- of olijfolie gedurende 1 tot 2 weken macereren in de zon.
- Daarna uitzeven en uitpersen, laten rusten en daana nogmaals uitzeven.
- Eventueel de geur en de werking verbeteren door toevoeging van etherische olie van lavendel.
- Eventueel toevoeging van 5% tarwekiemolie om het ranzig worden tegen te gaan.
- Bewaren in kleine (100cc) goed afsluitbare flesjes, volledig gevuld om ranzigheid tegen te gaan.
- Gebruik als massage-olie, als huidolie voor ruwe en droge huid, bij lichte brandwonden?, tegen zenuwpijnen (gordelroos).
8. Siroop (Sirupus)
is een mengsel van water en suiker (honing) met toevoeging van werkzame stoffen, hier dus planten onder vorm van waterig aftreksel (thee), sap, tinctuur, extract of etherische olie.
Verhouding water en suiker volgens de Belgische farmacopee is 350cc water op 650gr. suiker, een vijftig / vijftig verhouding is ook mogelijk.
Bereiding: Water verwarmen en het suiker al roerend oplossen, warm afvullen in flesjes.
Variaties: Water vervangen door sterke kruidenthee, geschikte kruiden zijn Tijm (Thymus vulgaris) en Heemst (Althaea officinalis)
Suiker vervangen door honing (mellitis), verse kruiden macereren in vloeibare, eventueel licht verwarmde honing.
9. Likeur.
Is meestal een soort tinctuur op basis van brandewijn, jenever e.d. gemengd met suiker of siroop. Basisverhouding kruid / jenever (1 op 20) gemengd met siroop (suiker / water 1 op 1) is 1 liter jenever (30% alcohol) met ½ liter siroop. Een voorbeeld: Salielikeur: 50 gr. salieblaadjes 1 week (kan ook langer) in 1 liter brandewijn trekken, uitzeven en mengen met ½ liter siroop. De likeur nog 1 week laten rusten en dan in ½ liter-flesjes doen.
10. Zalven en crèmes.
Een zalf is een mengsel van vetachtige produkten gemengd met een kruidenproduct, en bestemd om op de huid aan te brengen.
Een crème is een emulsie, een mengsel van vetten met water of een waterig kruidenaftreksel, om zo een menging te verkrijgen moeten we gebruik maken van een emulgator.
Basisingrediënten voor zalf en crème.
Wolvet (Adeps lanae): gezuiverde taaie vetstof uit de wol van het schaap. smeltpunt: rond 40ºC heeft een emulgerende werking, kan dus water opnemen heeft een vreemde, onaangename geur
Gele en witte was (Cera flava en Cera alba): verkregen uit de honingraten van de bij. is een gele tot witte vaste massa, smeltpunt rond 60°C kan ook water opnemen, maar veel minder dan wolvet aangenamere geur dan wolvet
Varkensreuzel (Axungia): gesmolten net- en niervet van gezonde varkens. wit, bijna reukloos vet dat bij 40°C tot een heldere vloeistof smelt goede zalfbasis dat echter snel ranzig wordt, conserveren met benzoëhars
Witte of gele vaseline (Vaselinum album en flavum): mengsel van koolwaterstoffen uit ruwe aardolie, kan lang bewaard worden. is een witte, reukloze half doorschijnende massa met smeltpunt rond 40°C goed mengbaar met vetten, was en etherische olie, niet met water
Vette olie (Oleum): verkregen door uitpersen of extraheren van vooral zaden. is vloeibaar bij kamertemperatuur, smeltpunt rond 0°Cveel gebruikte soorten in zalf zijn :
amandelolie: goed van geur, wordt niet snel ranzig en voelt niet te vet aan
olijfolie: traditioneel veel gebruikt, wel sterke geur
jojoba-olie: vloeibare was uit Simondsia chinensis, wordt niet snel ranzig
tarwekiemolie: bevat veel vitamine E, beschermt andere olie tegen oxidatie
Cocosvet: gewonnen uit de vrucht van de Cocospalm. smeltpunt is rond 35°C, is dus vast bij kamertemperatuur maar smelt direct op de huid, zeer geschikt om een ‘instantzalf ‘ te maken, gewoon kruiden laten trekken in het vet.
Aloëgelei: het bladbinnenste van verschillende Aloësoorten, vooral A.vera, goed vers te gebruiken als brandzalf of cosmetica.
Kant en klaar basiscrème kopen, om te mengen met 5% etherische olie.
De kruiden in zalf en crème zijn de feitelijke werkzame stoffen.
- Te verwerken als sap, gedroogd poeder, als kruidenthee (waterbasis), als tinctuur (alcoholbasis), als aftreksel in vette olie en als etherische olie. Vooral de geconcentreerde kruidenthee en het aftreksel in vette olie is goed te verwerken.
- Voornaamste kruiden voor de zalf: Goudsbloem (Calendula officinalis), Echte kamille (Matricaria recutita), Sintjanskruid (Hypericum perforatum), Smeerwortel (Symphytum off.), Valkruid (Arnica montana), maar ook looistofplanten zoals Vrouwenmantel en kruiden met zeepstoffen zoals Driekleurig viooltje kunnen in een zalf verwerkt worden.
Basiszalf.
- Ingrediënten: Gele bijenwas 6 gr. en vette olie 14 gr.
- Bereiding: Weeg de bijenwas af, weeg de olie af, verwarm olie en bijenwas au bain marie tot de was gesmolten is, giet dan de nog warme,vloeibare zalf in potjes.
- Langzaam afkoelen en roeren is belangrijk om een gelijkmatige massa te bekomen.
- Variaties: Witte was gebruiken
Minder bijenwas maakt de zalf minder vast
Neutrale olie vervangen door kruidenolie bvb. Goudsbloem of Sintjanskruid.
Eventueel etherische olie of tinctuur toevoegen
Basiscrème.
Ingrediënten: Wolvet 15 gr. met water (kruidenthee) 5 gr (5cc).
Bereiding: Weeg het wolvet af, weeg of meet het water of de kruidenthee. meng het water in kleine hoeveelheden en onder voortdurend roeren met het wolvet, vul af in potjes of tubes.
Deze crème is een water-in-olie emulsie. Het water wordt door het emulgerend effect van het wolvet in kleine druppels verdeeld en zo vermengd met het wolvet.
Variaties: Olie (kruidenolie) of vaseline toevoegen, het emulgerend effect wordt minder.
Verse kruiden, vooral bloemblaadjes fijn gemaakt toevoegen, geschikt zijn Goudsbloem, Echte kamille, Driekleurig viooltje, slijmstofplanten zoals Kaasjeskruid en Weegbree.
11. Kompressen en Cataplasmen.
Verse kruiden, gekneusd of tot papje gekookt en eventueel gemengd met meel of klei, kan warm of koud op gewrichten of gekneusde spieren gelegd worden (cataplasma).
Te gebruiken planten: Echte kamille, Kaasjeskruid, Heemst, Driekl. viooltje, Koolblad.
Een katoenen doek in een sterk kruidenaftreksel gedrenkt (kompres) kan ook bij kneuzingen en blauwe plekken opgelegd worden.
Te gebruiken planten: Echte kamille, Vrouwenmantel, Rode zonnehoed, Echte salie.
12. Aanvullende bereidingen.
Windzalf: 4 eetlepels reuzel au bain marie smelten, 1 eetlepel goed gekneusd venkelzaad of gemengd venkel, anijs en karwijzaad toevoegen en 10 min. laten trekken. Zeven, overgieten in kleine potjes. Te gebruiken bij buikkrampen en winderigheid als kompres of massage rond de navelstreek.
Anijs- of Venkelkoekjes als smakelijk medicijn tegen winderigheid. 125gr. honing, 125gr. suiker met 4 eieren schuimig kloppen, mengen met 30gr. gemalen venkel- en anijszaad en 300gr. tarwemeel. Van dit deeg kleine koekjes vormen, een nacht laten staan en in de oven bij ongeveer 200° bakken. Kan ook in brood, cake en pannekoek verwerkt worden. Van zeer veel kruiden kun je zo een soort medicinale koekjes maken i.p.v. pillen of tabletten.
Melissewater (soort likeur): 50gr verwelkt melisseblad, ½ biocitroenschil, snuifje nootmuskaat, enkele kruidnagels, meerdere koriander of venkelzaadjes minstens 1 week laten trekken, uitzeven, 500gr. poedersuiker toevoegen. Te gebruiken bij darmkrampen, nerveuze maagdarmproblemen en valse hartklachten, nervositeit.
Rammenashoning: gelijke gewichtsdelen blokjes rammenas en honing 1 week of langer laten trekken, als de honing te vloeibaar wordt per kilo produkt 100gr. suiker toevoegen om gisting te voorkomen. Te gebruiken als hoestsiroop en als slijmoplossend middel.
13. Andere ingredienten voor zalf ed..
Artikels op herborist.infoteur.nl
Rozenwater en oranjebloesemwater zijn bekende hydrolaten, die we vooral kennen omwille van hun toepassing in cosmet…
Kweepeer of Cydonia oblonga, ooit bekend, dan vergeten, opnieuw herkend en nu weer vergeten, mag wat mij betreft op…
Verfris je linnen en parfumeer je linnenkast met heerlijke lavendelgeur en handgemaakte lavendelfakkeltjes. Heb je…
De naam tinctuur is waarschijnlijk afkomstig van het Latijnse werkwoord tingo, wat verven betekent. Bij de oude alc…