Griep / Influenza
Fytoschema uit het cursusboek fytotherapie herboristen opleiding 'Dodonaeus'
Definitie griep: Besmettelijke infectieziekte veroorzaakt door het influenzavirus A, B, of C, virussen die sterk celtoxisch zijn. De symptomen zijn vooral buikpijn en braken (kinderen), hoofdpijn, koorts en spierpijn (slapte) en ontsteking slijmvliezen van de bovenste luchtwegen.
Mogelijke oorzaken
aanwezigheid van resistente influenzavirussen
gebrek aan weerstand: leeftijd, voeding en stress beïnvloeden het immuunsysteem, ook omgevingsfactoren (luchtvervuiling, roken) verminderen de weerstand.
Algemene preventieve maatregelen
om de weerstand te verhogen (immuunsysteem versterken)
gezonde voeding (vitaminen A en C, mineralen o.a. zink)
beweging en sport (zonder te forceren)
rust, ontspanning (vermijden van stress)
darmflora verbeteren, drainage (gifstoffen afvoeren)
hydrotherapie : koude baden, wisselbaden
planten met immuun modulerend effect (Echinacea, Sambucus)
Fytotherapie
Allium sativum - Knoflook (buikgriep, om bacteriële complicaties te voorkomen)
Allium cepa - Ui (neusverkoudheid)
Echinacea sp. - Rode zonnehoed (weerstand versterken)
Sambucus nigra - Zwarte vlier (virusremmend, bij koorts)
afhankelijk van symptomen en complicaties kunnen ook
koortswerende kruiden: Salix species en Filipendula ulmaria
slijmoplossende: Eucalyptus (neus), Thymus of Allium cepa
slijmvliesverzachtende: Althaea, Malva, Plantago (slijmstoffen) of Matricaria gebruikt worden.
adaptogenen zoals Panax ginseng, Eleutherococcus senticosus en Astragalus als nabehandeling om het evenwicht herstellen.
R./ (recept, kruidenmengsel)
Sambuci flos 50
Tiliae flos 25
Matricariae flos 25 inf. 10’, 1 eetlepel per kopje, 3 tot 6 daags vanaf eerste symptomen
Kruiden alfabetisch
Allium cepa: expectorerend
Allium sativum: antibacterieel, verbetert ook de darmflora
Althaea officinalis / Heemst ea Malvacaea: droge hoest
Andrographis paniculata
Astragalus membranaceus: adaptogeen en immuunverterkend
Baptisia tinctoria
Echinacea sp. / Rode zonnehoed
Filipendula ulmaria / Moerasspiraea: koortswerend, gewrichtspijn
Pelargonium sidoides: bronchitis
Plantago sp. / Weegbree: antibacterieel, anti-allergisch en verzachtend
Propolis / Kithars bijen: ontsmettend
Sambucus nigra / Zwarte vlier: specifiek bij griep, transpiratiebevorderend
Thymus vulgaris / Tijm: expectorerend, antibacterieel, bronchiale aandoeningen
Zingiber / Gember
Aromatherapie
Cinamomum zeylanicum - Kaneel (buikgriep)
Cinnamomum camphora sp. / Ravintsara aromatica (specifiek virusremmend)
Citrus limonum - Citroen (preventie, verdampen, bij kruidenthee)
Eucalyptus globulus, Eucalyptus radiata - Eucalyptus (neusverkoudheid)
Eugenia caryophyllus - Kruidnagel
Pinus sylvestris - Grove den (dampbaden)
Thymus sp. - Tijm (sterk bacteriostatisch, vlgs chemotypes)
R./ Eugenia fr. + Cinnamomi cort. mac. 24uur in 1 l. alc. 30% (jenever, cognac of wijn)
R./ Mentha, Eucalyptus en Matricaria als dampbad
Homeopathie
Meest gebruikte middelen bij griep, ook in complexpreparaten samen met Echinacea:
Aconitum D6 (Monnikskap): koorts met koude rillingen, droge huid en droog neusslijmvlies
Baptisia D6 (Wilde indigo) ook als kruid
Belladonna D6 (Wolfskers): hoge koorts met veel transpiratie
Eupatorium D6 (koninginnekruid): koorts, spierpijn, pijn in oogbollen
Voeding
Zeer veel voedingsstoffen hebben invloed op het immuunsysteem, de voornaamste zijn waarschijnlijk vitamine C (rozenbottel, duindoorn) en het sporenelement zink (veel zaden)
Veel drinken (hete thee, vruchtensap) en vasten zijn goede algemene maatregelen.
Bij complicaties, farmacologische werking
Bronchospasmolytisch (parasympathicolytisch): Hyssopus, Inula, Thymus, Petasites
Expectorerend: Hyssop, Plantago, Primula, Allium cepa, ea
Keelpijn, heesheid: Salvia officinalis, slijmstofplanten (Althea), looistofplanten (Braamblad), Sisymbrium (Raket: zangerskruid) en andere planten met mosterolieglycosiden, ook in voeding (kool, radijs, mierik)
Koorts: Sambuci flos + Filipendulae flos + Verbasci flos als infuus
Recept: Vlierbloesemthee met gember. Gember heeft zowel slijmoplossende als zweetdrijvende eigenschappen. Een mespuntje, of iets meer, gemberpoeder in de vlierthee gedronken versterkt de goede eigenschappen van de vlierthee. Je kunt een zoete thee maken door eerst wat zoethout in een pannetje te koken (15 tot 30 gram per liter water) en het water op de vlierbloesems te gieten. Zo’n 5 á 10 minuten laten trekken. Dan het mespuntje gember erbij, warm drinken en dan het bed in! Het beste is om meerdere koppen per dag over de dag verdeeld te drinken.
Literatuur
Zeer veel onderzoek naar immuunmodulerende werking van planten.
Agents that Increase Resistance to Diseases. In Rational Phytotherapy van Schulz, Hansel en Tyler.
Immune support. Hfdst. 6. Encyclopaedia of Natural Medicine. Murray & Pizzorno
Enkele referenties
Heger M: Wirksamkeit und Verträglichkeit eines Extraktes aus Pelargonium sidoides (ESs 7630) bei akuter Bronchitis. Ergebnisse einer multizentrischen doppelblinden, placebokontrollierten Studie.
Nauert C, Eckert C: Fixe Kombination aus Thymianfluidextrakt und Primelwurzel-Fluidextrakt zur oralen Therapie von Kleinkindern und Kindern mit Husten und Bronchialkatarrh.
Beuscher N, Kopanski L. Stimulation of immunity by the contents of Baptisia tinctoria. Planta Med 1985;5:381–4.
Melchior J, Palm S, Wikman G. Controlled clinical study of standardized Andrographis paniculata extract in common cold—a pilot trial. Phytomedicine 1996;3:314–8. In a double-blind, placebo-controlled trial, andrographis was effective against symptoms of the common cold. Placebo-controlled studies have also found that andrographis improved the common cold and sinusitis. In healthy children, andrographis given daily (11.2 milligrams andrographolide/day) for 3 months during the winter reduced the incidence of colds to a rate that was 2.1 times lower than that of placebo; this study was randomized and double-blind.
Antipyretic activity of cinnamyl derivatives and related compounds in influenza virus-infected mice. Masahiko Kurokawa, Cristina A Kumeda, Jun-ichi Yamamura, Tomoko Kamiyama, Kimiyasu Shiraki. Kakkon-to is composed of seven medicinal herbs and exhibited novel antipyretic activity by suppressing interleukin-1α production responsive to interferon in a murine intranasal influenza virus infection model. Using this model, antipyretic compounds with such novel biological activities were characterized from the herbs. The organic solvent-extractable fractions of Cinnamomum cassia among the herbs showed antipyretic activity. We selected six antipyretic compounds from 48 cinnamyl derivatives and related compounds that may be mainly involved in the fractions. Their antipyretic activity was significantly correlated with interleukin-1α regulatory activity. Four of them suppressed interleukin-1α production to a basal level and showed different mode of antipyretic action from that of aspirin in interleukin-1α-injected mice. Structure–bioactivity relationship of the four suggested that an ester bond played an important role for both antipyretic and interleukin-1α regulatory activities. These compounds may be useful in analyzing interleukin-1α-producing cells in fever production and the mechanism of defervescence by suppressing interferon-induced interleukin-1α production.
The inhibitory effect of Zingiber officinale Rosc (ZOR), an Oriental traditional herbal medicine, on the growth of influenza A/Aichi/2/68 (Aichi) virus was investigated in Madin-Darby canine kidney (MDCK) cells. Direct addition of ZOR (0.1 ~ 100 μg/ml) to the infected cells did not have any inhibitory effect. However, the ZOR-induced conditioned medium (ZOR-CM) of RAW cells, a murine macrophage (Mφ) cell line, exhibited an apparent inhibitory effect on MDCK cells without cytotoxicity. In accordance with the time-dependent inhibitory effect of ZOR-CM, it has been demonstrated that tumor necrosis factor (TNF)-α was gradually accumulated in ZOR-CM by the induction of TNF-α mRNA expression in ZOR-stimulated RAW cells. Conversely, the inhibitory effect of ZOR-CM was reduced significantly by the removal of TNF-α after the formation of an immune complex with anti-TNF-α monoclonal antibody. These data suggested that ZOR itself has no inhibitory effect on the growth of influenza virus, but could exert its effect via macrophage activation leading to production of TNF-α.. Read More: http://www.worldscientific.com/doi/abs/10.1142/S0192415X06003722
Optimaliseer je immuniteit
Probiotica
Een goede darmflora is de eerste verdediging tegen indringers en optimaliseert de immuniteit. Dit vormt de beste verdediging tegen griepvirussen en de gevreesde bacteriële besmettingen. Een slecht functionerende darmflora maakt mensen veel sneller vatbaar voor allerlei ziektebeelden waaronder verkoudheden en griep. Probiotica, én een goede prebiotische voeding zijn een veilig en efficiënt middel om de vatbaarheid voor de griep te verminderen en de symptomen sterk te verminderen, dus essentieel vóór de griep er aan komt!
Vermijd voedingstekorten
Dus: eet gezond, met veel verse groenten en fruit; vooral de polyfenolen uit bessen ondersteunen de immuniteit. Een goede vitaminen-mineralenkuur is zeker een goed idee. Zorg ook voor een goede schildklierwerking, dit zorgt voor bijkomende bescherming.
Specifieke vitaminen/mineralen:
Vitamine D is een essentiële immuunmodulator. Vitamine D-deficiëntie is zeer algemeen in onze Noordelijke streken, vooral van zodra de dagen korter worden. Het is de laatste jaren overtuigend aangetoond dat vanaf de herfst de vitamine D-spiegel in het bloed sterk daalt, waardoor we vatbaar worden voor infecties. Gezien het onmogelijk is om de voorraad nog op natuurlijke wijze op peil te brengen, is suppletie een zeer verstandige optie.
Vitamine C, mét bioflavonoïden.
Ook vitamine A is belangrijk voor een goede immuniteit.
Zink is zeer belangrijk voor de immuniteit, evenals selenium dat op zichzelf sterke antimicrobiële eigenschappen heeft, én arsenicum cheleert!
Immuunstimulerende planten
Vooral Echinacea is goed bekend als immuunstimulator. Het is dus een goed idee om een kuur te starten!
Eleutherococcus (Siberische ginseng) en allicht ook de andere ginsengsoorten hebben een immuunstimulerende en versterkende werking.
Ook de betaglucanen uit paddestoelenextracten zoals Reishi (Ganoderma lucidum), Maitake (Grifola frondosa) of Coriolus versicolor, of uit gistextract (Saccharomyces cerevisiae) zijn zeer effectieve immuunstimulerende middelen.
Kan Jang (Andrographis panaiculata/Indian Echinacea): immuniteitsversterkend effect, maar ook effectief op de symptomen en voorkomen van complicaties.
Antivirale planten voor preventie en behandeling
De meeste planten ontwikkelen zelf hun 'antivirale medicijnen' om zichzelf te beschermen tegen de continue virusaanvallen waaraan ze blootstaan. Vooral de wortels bevatten veel antivirale en antibacteriële moleculen, zonder dewelke zij snel zouden vernietigd worden door de microbiële flora waarin zij leven...
Dus zal alle plantaardig voedsel je lichaam voorzien van een dosis antivirale/antimicrobiële middelen. Maar natuurlijk zijn er een aantal planten die er veel rijker aan zijn, en dit geldt vooral voor wilde planten, omdat deze op zichzelf aangewezen zijn om te overleven, zonder 'hulp' van pesticiden e.d. Zelfs de paarde,bloembladeren uit je tuin kunnen helpen... Ook polyfenolen uit groene thee en de meeste bessen (zwarte bes, druiven, enz...) hebben een antivirale werking.
Verder zijn er een aantal planten die een zo krachtige antivirale en antimicrobiële werking hebben dat ze geschikt zijn als preventieve suppletie én bij een griepinfectie. Vergeet niet dat het grootste gevaar niet schuilt in de griep zelf, maar in de neveninfecties die toeslaan terwijl de griep je immuunsysteem bezighoudt. Meest gevreesd en dodelijk is de pneumonie!
De onbetwiste kampioenen zijn
Vlierbes: het enige preparaat waarvan ooit aangetoond werd dat het effectief het vogelgriepvirus kon doden is vlierbesextract! Vlierbes (siroop, extract) heeft niet alleen een zeer krachtige antivirale werking, het is tevens heilzaam voor de begeleidende symptomen: koorts, keelpijn, enz...
Veenbes: het is bewezen dat de veenbes-anthocyanen virussen en bacteriën beletten aan te hechten aan de slijmvliezen. Wat niet kan aanhechten wordt doorgespoeld...
Het is dus ten zeerste aan te raden van beide middelen zo uitgebreid mogelijk gebruik te maken in griepperiodes: zuigtabletten in de mond in virusgevaarlijke situaties hebben een direct virucidaal effect (ook zink-zuigtabletjes zijn praktisch). En dagelijks, of bij/na 'bijeenkomsten': een veenbessendrink (als aperitief?).
Nog enkele krachtige plantaardige virus/bacterieremmers: look, gember, olijfbladextract (oleuropein), zoethout(glycyrrhizin), citroenmelisse (Melissa officinalis of Lemon balm), Cat's Claw (Una de Gato), Sint Janskruid
Ook etherische oliën zijn vaak sterk antiviraal/antimicrobieel: oregano, Tea tree oil, tijm, eucalyptus,...
Referenties
Zakay-Rones Z, Thom E, Wollan T, Wadstein J. Randomized study of the efficacy and safety of oral elderberry extract in the treatment of influenza A and B virus infections. J Int Med Res. 2004 Mar-Apr;32(2):13
Weiss EI, Houri-Haddad Y, Greenbaum E, Hochman N, Ofek I, Zakay-Rones Z. Cranberry juice constituents affect influenza virus adhesion and infectivity. Antiviral Res. 2005 Apr;66(1):9-12.
Weiss EI, Houri-Haddad Y, Greenbaum E, Hochman N, Ofek I, Zakay-Rones Z. Cranberry juice constituents affect influenza virus adhesion and infectivity. Antiviral Res. 2005 Apr;66(1):9-12. 2-40
Knox YM, Suzutani T, Yosida I, Azuma M. Anti-influenza virus activity of crude extract of Ribes nigrum L. Phytother Res. 2003 Feb;17(2):120-2.
Palmitoylethanolamide bij de griep / PEA
De ondersteunende werking van PEA op ons immuunsysteem bij griep en verkoudheid is al sinds de vorige eeuw bekend, en heeft recent een revival doorgemaakt, omdat er vele honderden studies gedaan zijn met deze stof, waaruit steeds blijkt dat PEA een ontstekingsremmende, immuunondersteunende (en pijnstillende) werking heeft.
In 1977 werd duidelijk dat bij PEA gebruik (in een dubbelblinde studie bij 457 schoolkinderen) ook significant minder infecties van de luchtwegen voorkwamen. (Plesnik, 1977)
In geen van de griep en verkoudheidsstudies studies werden bijwerkingen gemeld. Plesnik, een van de hoofdonderzoekers merkte op:
“No side effects were registered after several years of clinical testing of PEA in military and civilian communities”
Een andere onderzoeker, Schmidt vatte de resultaten van al die studies in 1990 als volgt samen:
“ The specific property (of PEA) as an inducer of non-specific resistance led to several clinical trials to evaluate the prophylactic efficacy of N-acylethanolamine in upper respiratory tract viral infections.
In several clinical double-blind trials, repeated daily intake of N-palmitoylethanolamine (Impulsin, 30 mg/kg) reduced the incidence and severity of respiratory tract infections and also markedly diminished the number of episodes of fever, headache, and sore throat.”
Het voorkomen van griep en verkoudheden is afgebeeld in de beide armen van de studies. Impulsin (PEA) bleek in alle drie de studies het optreden van griep en verkoudheden duidelijk en significant te verminderen. Het gebruik van PEA reduceerde de kans op verkoudheden en griep met 34-59 %, een indrukwekkende afname.
Ook werden in die tijd aanvullende resultaten van enkele andere grote studies bekend, waaruit eveneens bleek dat PEA een duidelijk effect had en de kans op verkoudheden en griep aanmerkelijk verminderde.
Als voorbeeld bespreken we hier wat uitgebreider de resultaten van enkele grote studies, beschreven door Masek en collega’s van het ‘Institute of Pharmacology, Czechoslovak Academy of Sciences’, te Praag, en het ‘Military Institute of Hygiene, Epidemiology and Microbiology’, ook te Praag (Tjechie). De studies werden uitgevoerd in groepen mensen (militairen) die dicht op elkaar leefden in grote groepen, en waar griep altijd veel mensen ziek maakte. De studies werden gedaan met PEA die toen de commerciële naam Impulsin droeg.
Ondanks dat de studie enkele decennia geleden uitgevoerd werd, is het onderzoek betrouwbaar en dubbelblind en gerandomiseerd opgezet. We citeren:
Volunteers were allocated to PEA or placebo treament in a strictly double-blind random manner and the code was not broken until the data had been prepared for statistical analysis.
Each subject was given a coded bottle containing 72 tablets. Half the bottles contained Impulsin, 300 mg/tablets, and the others contained only placebo tablets. The tablets were indistinguishable in appearance and taste.
Each volunteer received a description of the purpose and method of the study. Subjects were instructed to swallow two tablets, three times a day, for twelve consecutive days. The periods of six or eight weeks were evaluated in several ways; the first and last weeks were omitted to produce 6 week intervals for assessment.
In de eerste studie werden 468 vrijwillers opgenomen, allen werknemers van de Skoda auto-fabriek. De tweede studie omvatte 918 vrijwilligers, militairen tussen 18-20 jaar uit het leger.
In de eerste studie bleek dat het innemen van palmitoylethanolamide de koortsepisodes en de symptomen koorts en hoofdpijn significant verminderden met 45.5%. Het totale aantal dagen met griep was ook significant minder bij inname van Impulsin, zoals in bovenstaande tabel te zien is.
Ook bij de militairen bleek dat de stof een meetbaar en significant gunstig effect had op het optreden van griep en verkoudheden.
The corresponding numbers for the 8 week period were 301/436 (69%) volunteers on Impulsin remained healthy, as did 266/465 (57%) on the placebo. Thus, the incidence of disease amongst subjects who received Impulsin was 40% lower in the 6 week study and 32% lower in the 8 week period; the reductions were highly significant (p<0.0005).
Deze studies lieten zien dat PEA veilig gegeven kan worden, en dat er duidelijk meetbare effecten zijn die wijzen op een beschermend effect van PEA tijdens griep en verkoudheden.
Conclusie: Palmitoylethanolamde zinvol en veilig bij griep en verkoudheid
De conclusie van de auteurs was dan ook:
The results of both large scale double-blind trials suggest that prophylactic administration of Impulsin would be useful in the prevention of virus infections of the respiratory tract of man. This is of considerable importance, since disability due to acute respiratory illness causes great economic loss every year in many countries.
Recent is gevonden dat ons eigen afweersysteem ons helpt om ontstekingen die uit de pan vliegen zoals bij griep, te normaliseren. [7] Dat maakt de werking van PEA, een simpel lichaamseigen vetje dat als antwoord op ontstekingen gevormd wordt, ook begrijpelijker.
http://www.iocob.nl/ziekten/natuurlijk-middel-palmitoylethanolamide-werkzaam-bij-griep-proph.html
(en) Hesselink J, de Boer T, Duin BE, Witkamp RF Palmitoylethanolamide: a natural body-own anti-inflammatory agent, effective and safe against influenza and common cold. International Journal of Inflammation. 2013 Aug. DOI:10.1155/2013/151028. Gratis volledige artikel: http://www.hindawi.com/journals/iji/2013/151028/. Dit is een open access artikel, beschikbaar onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding (CC-BY).
Roy Upton, Herbalist, Director of the American Herbal Pharmacopoeia about flu
As soon as you feels symptoms coming on:
Take hot ginger baths daily – The water needs to be hotter than a regular hot bath to kick sweating in, but not burning. While in the bath, drink a hot cup of ginger tea, then go to bed. To prepare the bath, use a handful of grated fresh ginger steeped in 1 gallon of water for 15 minutes. Keep the pot or jar covered while steeping.
Take Yin qiao, a Chinese herbal cold remedy, with Andrographis – equivalent of about 3 g Yin Qiao per dose 4 times daily; andrographis approximately 1 g equivalent daily.
Elderberry Syrup – 1 Tbs every waking hour for first 2 days of symptoms
Eat a diet of hot broths (miso and seaweed); no dairy; nothing cold or raw; light fare; plenty of hot
Ginger or peppermint tea. If you have a fever; peppermint, elder flower, and yarrow tea is a favorite standby. If aching bone symptoms with fever are predominant, add boneset (Eupatorium perfoliatum) and take 1 cup every few hours. It’s very bitter but effective.
Kerry Bone, Herbalist, Co-author of Principles and Practice of Phytotherapy: Modern Herbal Medicine;Director of Research & Development
The 3 main things that I recommend to my patients and do myself are:
Plenty of Echinacea root. The dose is crucial. I use my product Echinacea Supreme. My baseline dose is 2.5 g/day in tablet form, or 5 mL of liquid. But in a situation where there is a highly virulent strain around, I double that baseline dose throughout the duration of threat for prevention. Then the trick is to temporarily double or triple this if you feel an infection coming on to ward it off. This works for me the majority of times.
Probiotics help improve immunity and prevent infection.
Wash your hands before anything goes into your mouth.
Chinese kruiden even goed als oseltamivir
Een traditionele Chinese kruidenbehandeling werkt even goed tegen het H1N1-virus als Tamiflu (oseltamivir). Dit blijkt uit onderzoek.
Al duizenden jaren worden Chinese kruiden gebruikt bij de behandeling van influenza volgens co-auteurs van de studie, dr. Chen Wang en dr. Bin Cao van het Beijing Chao-Yang Hospital, van de Capital Medical University in China. Uit hun studie blijkt dat een Chinees kruidenrecept even goed werkt tegen het H1N1-virus als Tamiflu. Hun bevindingen publiceerden ze in The Annals of Internal Medicine.
Cao en Wang, die zich specialiseerden in infectieziekten en klinische microbiologie zeggen dat het kruidenrecept – bekend als maxingshigan-yinqiaosan (M-Y) – overal in China te verkrijgen is en veel minder duur is dan Tamiflu.
Nederland heeft Ephedra in de ban gedaan vanwege mogelijke risico’s op hartinfarcten, beroerte en sterfte wanneer dit middel gebruikt wordt om gewicht te verliezen. Ook in andere landen, zoals de VS, is het middel daarom verboden.
Om de effectiviteit van M-Y en Tamiflu bij de bestrijding van het H1N1-virus te vergelijken, keken de auteurs naar 410 verder gezonde personen bij wie de diagnose ‘milde influenza’ was vastgesteld. Gemiddeld waren ze 19 jaar oud en kregen ze een behandeling om verspreiding van het griepvirus te voorkomen. Deze behandeling vond plaats in 11 verschillende medische centra in vier Chinese provincies tijdens het hoogtepunt van de H1N1-pandemie, tussen juli en november 2009.
Binnen 72 uur na optreden van de griepsymptomen werden de patiënten ingedeeld in vier groepen die elk vijf dagen werden behandeld. Eén groep kreeg tweemaal daags een capsule Tamiflu 75 mg. Een tweede groep ontving 200 milliliter M-Y viermaal daags en een derde groep gebruikte beide middelen. De laatste groep kreeg geen behandeling.
Zowel het kruidenmengsel als Tamiflu deden de koorts verdwijnen, zowel bij afzonderlijke als gezamenlijke toediening. In alle drie de interventiegroepen verdween de koorts sneller dan in de onbehandelde groep. De auteurs zeggen dat de koorts het snelst leek te verdwijnen als M-Y en Tamiflu werden gecombineerd. Geen van de behandelingen was echter superieur wanneer gekeken werd naar het totaal van de griepsymptomen. De bijwerkingen waren minimaal.