Tekening 1655
Een tip van de archivaris
Knipselmap
In een knipselmap van het archief treffen we een kopie van een tekening uit 1655 door A. Beerstraten. Het is de dorpskerk van Wilp, getekend vanaf de westzijde. De schaduwwerking i.c.m. met een dichte bladertooi van de bomen, doet vermoeden dat dit getekend is op een zomeravond. Er vanuit gaande dat de tekenaar het gebouw waarheidsgetrouw aan het papier heeft toevertrouwd, bezat de kerk van Wilp in ieder geval in 1655 al een mechanisch uurwerk. Torenuurwerken worden al vanaf de 14e eeuw gebouwd en komen vanaf 16e eeuw in zwang. Dat de kerk van Wilp in 1655 getooid was met een mechanisch uurwerk is in die zin niet opvallend en past in dat tijdsbeeld. Toentertijd was het uurwerk aangebracht op de westmuur van de toren waarbij de relatief grote wijzerplaat een deel van het galmgat voor de luidklok(ken) bedekte. Op een later moment moet dit uurwerk verplaatst zijn want thans doet deze haar werk in de spits van de toren. Op een foto uit 1947/48 bevind het uurwerk zich nog op de muur. Waarschijnlijk is de grote restauratie van 1949-1952 het moment van verplaatsing geweest.
Wij zijn geïnteresseerd in een mogelijke aanwezigheid van een zonnewijzer. Uit verschillende publicaties is gebleken dat de zonnewijzer, naast het mechanisch uurwerk, lang nog dienst heeft gedaan om de onnauwkeurig lopende uurwerken weer gelijk te zetten. Kan het zijn dat de tekenaar een zonnewijzer mee getekend heeft? Een eventuele zonnewijzer zouden we in ieder geval op de zuidmuur moeten zoeken. Het late tijdstip van tekenen zorgt ervoor dat de zuidmuur gehuld is in de schaduw. Kwalitatief is deze kopie niet zo goed. Veel details zijn weggevallen. Dit maakt het onderzoeken naar een zonnewijzer nagenoeg onmogelijk.
De beeldbank
We hebben een naam, een jaartal en een titel. We gaan met deze informatie internet raadplegen en al snel vinden we het origineel. De tekening is bekend in de beeldbank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Een tekening met veel meer details dan de kopie uit de knipselmap kunnen we nu afspeuren. Prachtig is de sfeer weergegeven van de kerk en de plek er omheen. Een poort in de ommuring gaf niet alleen toegang naar het kerkgebouw, maar ook naar de begraafplaats waarmee de kerk in die tijd was omringd. het huis aan de rechterzijde draagt het jaartal 1640.
Zoals gezegd zijn we vooral geïnteresseerd in details van de zuidzijde van het kerkgebouw. We hebben nu de mogelijkheid om wat meer in te zoomen, maar van een zonnewijzer lijkt ook nu geen sprake. Desondanks worden we toch verrast door een bijzondere ontdekking!
Een mannetje in de toren?
Op de tekening van A. Beerstraten uit 1655 (waarvan hiernaast een detail) ontdekken we aan de zuidelijke torenmuur, enigszins wat verscholen in de schaduw, een silhouet van een menselijk figuur. Een soort van gebeeldhouwd figuur. Deze heeft in relatie tot de wijzerplaat en het galmgat toch een aanzienlijke afmeting. Naar schatting lijkt dit toch wel een manshoog figuur te zijn. Maar wie of wat stelt het dan voor? Waarom wordt een dergelijk beeld niet een prominente plaats aan de voorzijde van de kerk toebedeeld, dus op de westkant van de toren? Is het bovendien, in een periode na de reformatie, geen opvallende verschijning aan een NH kerk dat zich verder vooral laat omschrijven als een sober gebouw? Omdat we onze focus hebben op onderzoek naar zonnewijzers plaatsen we dit onderwerp aanvankelijk op een zijspoor totdat we bij toeval stuiten op een artikel over zonnewijzers uit 1940.......
Citaat uit een artikel van 1940
Het citaat hiernaast komt uit De Kampioen van 26 oktober 1940. Ogenschijnlijk niet zoveel zeggend maar de laatste alinea vermeld mogelijk toch een belangrijke aanwijzing: 'In het Duitse Hessen en Neder-Saksen ziet men bovendien zeer bijzondere zonnewijzers, die door gebeeldhouwde figuren worden gedragen'.
Bijzondere zonnewijzers
"Het is merkwaardig, maar in landen met veel zonneschijn, waar men dus de meeste zonnewijzers zou verwachten, treft men ze zoo goed als niet aan. Zoo’n land is bijvoorbeeld Spanje. In Engeland daarentegen vooral in de streken waar vroeger de Angelsachsen en Skandinaviërs woonden, zooals rondom York, kan men vele en merkwaardige zonnewijzers vinden, waarvan wij er reeds enkelen hebben genoemd. In Duitschland kunnen Hessen en Neder Sachsen er niet alleen op bogen, dat zij meer zonnewijzers hebben dan andere streken, maar men ziet er bovendien zeer bijzondere, die door een gebeeldhouwde figuur worden gedragen of wel door hun kleurige ornamentatie een opgewekter aanzien aan oude gevels verleenen".
Zou dit beeld, gelet op het citaat uit De Kampioen van 26 oktober 1940, in relatie met een zonnewijzer gebracht kunnen worden? Kan ook in Wilp een dergelijk (Duits) gebeeldhouwd figuur als zonnewijzer dienst gedaan hebben? Het zou in ieder geval de plaatsing ervan op de minder prominente zuidzijde van de toren verklaren. Zonnewijzers zijn namelijk altijd zuidelijk georiënteerd. De verticale muurzonnewijzer wordt derhalve bij voorkeur gesitueerd aan een zuidmuur van een gebouw. Misschien laten we ons nu wat leiden door de wens die de vader van de gedachte zou kunnen zijn, te denken met een zonnewijzer van doen te hebben, maar we vinden dat we het bij voorbaat ook niet uit kunnen sluiten. Wat kunnen we achterhalen m.b.t. het “beeld” op de zuidwand van de toren zoals afgebeeld op de tekening. Hiervoor hebben we een aantal kernvragen opgesteld.
Zijn er, zoals vermeld in De Kampioen van 26 oktober 1940, nog dergelijke zonnewijzers te vinden?
Zien we inderdaad een menselijk figuur getekend, is het een toevallige omstandigheid van getekend reliëf of is het een product van creatieve vrijheid dat de tekenaar zichzelf heeft toebedeeld?
Wat is dit voor een beeld, wie of wat stelt het voor, was het een zonnewijzer?