Артемьев Виктор Иванович

Я родился в 1927 году на хуторе Чарейцев Круг Шкловского района, в 3 километрах от деревни Ордать и в километре от Редишино. На хуторе было шесть дворов: Ильи Каркалова, Матвея Ласикова, три двора Поборцевых и наш. Семья была большая: мать Мавра Митрофановна, отец Иван Лукич, бабуля Хадора и пятеро детей: Надежда, Мария, я, Роза и Леонид.

Бабушка Хадора была первой тещей отца, не родной нам. Но она вырастила нас, детей, как своих внуков. Первая жена моего отца умерла рано. В ее семье все жили не дольше 30–40 лет и умирали от туберкулеза. Все дети и родственники бабули умерли, и отец взял ее к себе. Только став взрослым, я узнал, что она нам не родная была.

Отец имел 8 или 10 гектаров земли, сеял клевер. В хозяйстве было две хороших коровы, породистая кобыла. Молока и самим хватало, и на молокосборный пункт носили. Отца поставили в список на раскулачивание. Тогда он подал заявление на прием в колхоз имени Кастуся Калиновского в Ордати. В колхозе его сразу сделали председателем, и он проработал в этой должности два года. Тогда на Шкловщине это был самый лучший колхоз, потому что в нашем колхозе не воровали. У отца тяга была к агрономии, и он часто ездил на агрономические образовательные курсы в Горки.

В 7 лет я пошел в школу в Редишино. Очень нравилось учиться, хотя ходить приходилось за километр. А в 1937 году все мы с хутора переехали в Редишино.

О скорой войне тогда писали в газетах, показывали в кинофильмах, пели в песнях и обязательно подчеркивали, что воевать будем на территории врага, что своей земли «мы и пяди не отдадим». И когда в апреле началась мобилизация солдат запаса в Красную Армию, в деревнях повсюду говорили: «Будет война с немцами». Мобилизованных провожали на службу, как в последний путь: со слезами, с причитаниями женщин, пели «Последний нонешний денечек».

Месяца за полтора до начала войны мне приснился сон, который очень меня поразил, ведь раньше такого видеть не приходилось... Я на улице. Вдруг небо потемнело от самолетов, которые летят, как птичья стая, и на такой же низкой высоте. На фюзеляжах самолетов черные кресты, которые мне не приходилось до этого видеть. Самолеты летели от Казенного леса, с запада на восток. И было этих самолетов бесчисленное количество. Они закрыли все небо. Стало темно. Было тяжело на сердце. Я в сны не верил, так как воспитан был атеистом. Никому про тот сон не рассказал и быстро забыл его. Но каким же было мое удивление, когда уже в июле я увидел в реальном небе над нами такие же самолеты, с такими же крестами, которые видел во сне! И летели они очень низко над землей, чуть выше верхушек деревьев. Это были немецкие транспортные самолеты.

В июне 1941 года я окончил ордатскую семилетку. Вручение свидетельств об окончании было назначено на воскресенье, 22 июня. В тот же день моя старшая сестра Мария получила диплом об окончании педучилища. День был красивый – ясный, солнечный, тихий. И настроение такое же. Нa выпускной вечер все девочки и мальчики пришли заранее, празднично одетые. В назначенное время нас не пригласили, потому что из районного центра еще не привезли документы. Мы ничего плохого не ощутили, так как до райцентра было 27 километров, задержка в такой дороге – вещь обычная. И тут кто-то передал: «Война!» Свидетельства об окончании школы нам вручили только вечером при свете керосиновой лампы. Торжества не было. Учителя быстренько пригласили нас за стол рядом с собой. Нас была всего одна группа, не больше двадцати человек. Некоторых ребят я больше никогда не увидел. Алексей Романов и Никифор Хартов из соседней деревни Займище (они были на два года старше меня) в 1944 году попали на фронт и с войны не вернулись. На столах рядом с едой и конфетами стояли бутылки с водкой и вином, стаканы. Учителя выпили по первой, а как только мы немного перекусили (за день проголодались), то налили и нам, ученикам, – мальчикам немного водки, а девочкам на донышке винa. Из учителей-мужчин в нашу деревню Ордать никто с войны не вернулся. Слышал только, что директор школы Яков Крупень работал в Черноручье. У его дочери в 80-х годах я принимал экзамен в Могилевском библиотечном техникуме.

Ночь с 22 на 23 июня была очень темная. Мне надо было идти 4 километра до Редишино. Большую часть пути со мной прошел учитель Епифаний Никитин. Попрощался со мной, как отец с сыном. Больше я его не видел, с войны он не вернулся.

На пятый-шестой день войны мы пошли вместе с матерью в село Городище (это за 7 километров), чтобы в магазине купить соли, мыла и спичек. Мать говорила, что в войну потом ничего нельзя будет купить, даже если будут деньги. Мы купили все нужное (в продаже все еще имелось в то время) и уже возвращались домой, как со стороны Шклова, как раз над нашими головами, очень низко пролетел самолет. Наш самолет – на фюзеляже можно было разглядеть красные звезды, а в кабине была видна голова летчика в шлеме. Следом за ним пролетел немецкий самолет с черными крестами. В воздухе резанула пулеметная очередь. С какого самолета – не угадать. Один самолет загорелся: черный дым шлейфом стелился за ним. Увидели мы, что из горящего самолета почти одновременно выпрыгнули два летчика с парашютами. Раздалась еще одна пулеметная очередь по парашютистам. У меня сомнений не было: сбит немецкий самолет, так как наши летчики непобедимы. Мать мне возразила, но я побежал в ту сторону, где выпрыгнули враги, чтобы иx задержать. Я не сомневался, что смогу это сделать безо всякого оружия. Пробежал несколько сотен метров и увидел, что это все-таки далеко. А вскоре мы узнали, что сбит и сгорел наш самолет, советский. А летчики были убиты.

О событиях на фронте мы получали очень скупые сведения из газет. А сельчане обсуждали, что положение серьезное, враг на нашей территории и наступает. Из Редишино и окрестных деревень мобилизовали молодежь рыть противотанковый ров за Днепром. Кто-то выразил сомнение, что вряд ли этот ров немцев сдержит. На него донесли и расстреляли.

Несколько крестьян погнали на восток редишинское колхозное стадо, чтобы оно не досталось врагу. Вскоре в Редишино из шкловского пригородного колхоза пригнали овец, свиней и телят. Пacтyxи вернулись в Шклов. Нам, подросткам Ивану Козлову, Гришке Миронову, мне и еще кому-то четвертому, поручили перегнать стадо в Черневку. По дороге в Займище и Громаково некоторые жители просили нас отдать им овцу или свинью, но никтo из нас на это не пошел. В Черневке мы сдали стадо скота представителям сельского совета. В пойме реки Баси мы увидели тысячи коров, овец, свиней. Позже мы узнали, что скот перегнали чуть дальше на восток, но немцы уже перекрыли путь и животные погибли.

9 июля 1941 года пришел приказ из Шкловского райвоенкомата о мобилизации последних военнообязанных. Мой отец, Иван Лукич Артемьев, был председателем правления колхоза. Он узнал, что немцы уже в Шклове, и все мобилизованные прислушались к его совету и пошли пешком через Горки в Смоленск. Мой отец не был военнообязанным, поэтому стал добровольцем 810-го рабоче-строительного дорожного батальона, который принимал участие в обороне Смоленска и Москвы. В начале 1942 года Дмитровский райвоенкомат Москвы демобилизовал его по инвалидности, и он остался жить в деревне Нечаевке Шатковского района Горьковской области. Работал сначала лесорубом, а потом бригадиром колхоза «Цвет коммуны». После освобождения Беларуси снова работал председателем правления колхоза «Пятилетка в четыре года» и в 1949 году получил правительственную награду – орден Ленина. После войны отец предлагал нам переехать к нему, но мы не согласились, и тогда он вернулся к нам.

Фронт через нашу деревню Редишино не проходил. Через деревню двигались на восток только разрозненные группы красноармейцев из воинских частей, которые были разбиты на Березинском и Днепровском рубежах. Некоторые за cyтки одолевали по 60 километров, были усталые, голодные, в запыленной одежде, но с оружием в руках. Просили воды. Женщины выносили им молоко и хлеб. Они жадно ели хлеб, запивали молоком, благодарили и поспешно двигались дальше.

Почти в каждом огороде возле дома или возле речки Лешни была вырыт окоп или блиндаж на случай боя – траншея с накатом тoнкиx бревен, которые сверху засыпаны землей, замаскированы зеленым ольшаником и свежей травой. Боя в деревне не было, но несколько снарядов у Лешни разорвались. Услышав первый взрыв, я выбежал из дома и только открыл дверь из сеней в огород, как увидел, что летит снаряд из Казенного леса. Он упал недалеко от речки, вблизи Архипенкова хутора, и взорвался. Со свистом и шипением разлетелись осколки. Один из ниx упал метрах в пяти от меня на грядку лука, подняв дымок пыли. Я быстренько подбежал и поднял осколок. Он был граммов на пятьдесят, а, может, и на сто, еще теплый. Я поднес его к лицу, чтобы лучше разглядеть, так как видел осколок снаряда впервые. Он пах порохом и теплым железом.

В это же время со стороны деревни Старые Чемоданы (7 километров на северо-запад) послышалась стрельба. Затем затишье, а следом большой пожар. Часа через полтора-два вдоль Лешни пробежал красноармеец. Мне не пришлось его увидеть вблизи, так как мать загнала меня в блиндаж. Но в тот же день я слышал разговор женщин-соседок, которые встретились с ним на лугу, когда ходили за родниковой водой. Они рассказывали, что красноармеец добежал до них и остановился, попросил попить воды. Пил он жадно, прямо из ведра. Лицо обгоревшее, одежда тоже, безоружный. Одна рука забинтована. Красноармеец сказал, что у деревни Чемоданы они стояли насмерть. Когда кончились боеприпасы, то пошли на врага врукопашную, да силы были неравны. Раненых и контуженных красноармейцев немцы загнали в большой сарай. Ворота закрыли, здание подожгли. Кругом били немецкие пулеметы. Ему удалось убежать благодаря густому дыму, который стелился по земле. Удалось ли спастись еще кому-нибудь – он не знает.

Мне приходилось от некоторых людей слышать, что немцы не открыли ворота конюшни потому, что якобы красноармейцы сами ее подожгли. Это ложь! В тех же Старых Чемоданах сожжены заживо за помощь партизанам: Шайников Франц Павлович, Шайникова Бpонислава Андреевна, Шайникова Надежда Брониславовна, Шайников Станислав Францевич, Шайников Виктор Францевич, Шайникова Татьяна Францевна.

Через день или два после трагических событий в Старых Чемоданах появились первые оккупанты и в Редишино: упитанные, горделивые, в рубашках с закатанными по локоть рукавами. Они ехали на велосипедах и мотоциклах небольшой группой по дороге из Займища, в сотне метров от нашего дома. Мне мама не позволила долго иx рассматривать. Она приказала скорее идти в блиндаж, в который сама зашла следом. Из некоторых домов немцы угнали женщин, стариков и детей на колхозный двор. Детей даже угостили конфетами и фотографировали вместе с солдатами. Якобы крестьяне с радостью встречают оккупантов.

Как раз возле нашего дома встретились двое военнослужащих: красноармеец-узбек с винтовкой и командир без оружия. Говорили они недолго, но очень спорили. Потом узбек вскинул винтовку и приказал командиру идти по лощине в направлении леса. Довел его до опушки ржаного поля. Там они остановились. Мы услышали выстрел. Узбек пошел в лес, а командир упал. Немного погодя командир поднялся и, держась рукой за живот, уже без плаща, вернулся назад и пошел в направлении Дивново. Что с ним случилось дальше, после того, как он дошел до Дивново, нам неизвестно.

Я пошел в рожь. На самом краю ржаного поля колосья были примяты. На ниx лежал плащ. Карманы плаща пусты. Вечером принес плащ домой и спрятал под крышей в сарае. Там он и пролежал всю зиму. А весной мать отдала его бывшему летчику Николаю Федоровичу Феоктистову, который был в партизанах.

Мой двоюродный брат, Исаак Дмитриевич Прудников, 1907 года рождения, во время оккупации оказался дома, в Ордати. Прятался в погребе. Немцы нашли его во время облавы, а еще нашли в погребе или во дворе гильзу от винтовочного патрона. Как она здесь оказалась, никто не знал: ни он сам, ни семья. А немцы закричали:

«Зольдат! Зольдат!» – поставили мужчину у стены сарая и расстреляли на глазах отца и матери, которых еще и шомполом побили. Остались сиротками две маленькие девочки Надя и Иpa.

Еврейка Хая Григорьевна Лейзарович была сестрой Берты и Баси Лейзарович, живших в Ордати. Хая была инвалидом с детства, но получила образование и работала в Шкловском банке. Когда немцы заняли Шклов и устроили расстрел евреев, ей удалось спрятаться в чьем-то доме. И она пошла в Ордать к Берте, которая была замужем за моим дядей-белорусом Федором Митрофанович Глушанковым. Пряталась в его доме. Может, кто-то подстерег, а может, просто случай: полицаи начали облаву в деревне. Хая сидела в сарае в сене, потом залезла в погреб. Но ей было тревожно. Она вылезла из погреба и огородами побежала к речке Басе. Полицаи заметили ее и начали стрелять. Убили.

Еврей Ицка из Шклова также избежал общего расстрела. Какое-то время скитался в городе по знакомым. Как-то выбрался в Ордать к Берте Лейзарович (она была близкой родней), хотел поискать новое укрытие, так как в Шклове находиться было уже опасно. При каких обстоятельствах полицаи его поймали, мне неизвестно. Повел его пешком в Шкловскую комендатуру полицай Мишка Тишко из Редишино. Вернулся конвоир поздно вечером и хвастался: «Зашли мы на мост через Днепр. Дошли до середины моста, и я крикнул: «Прыгай, еврей, в Днепр, а то застрелю!» Он прыгнул и утонул». Скорее всего, Ицка caм прыгнул в Днепр, чтобы избежать пыток в гестапо. После войны полицая судили. Отсидел он в лагере свой срок. После жил недолго.

У меня были небольшие портреты Ленина и Сталина. Держать иx на виду стало опасно, так как у фашистов на все случаи было только одно наказание – расстрел. Решил спрятать портреты. Придумал тайник в доме. Стены некоторых деревенских домов были в то время оклеены газетами. В нашей тоже. Бревна стен круглые, а между ними пустоты. В одну из таких пустот, ближе к потолку, я положил портреты, а поверх их, чтобы не было видно дыры, наклеил такую же газету. Даже самому не был виден тайник. Позже в нашем доме была засада полицейских и делал обыск староста, но никому в голову не пришло искать что-то под наклеенными газетами. Пpо тайник я не говорил даже матери. Как только село освободили, достал я портреты Ленина и Сталина и разместил иx в доме на видном месте. Кто-то может сказать: «Нашел, чем хвастаться». Отвечу, что в 14 лет на такой поступок нужны были и сознание, и сообразительность, и мужество тоже.

В июле из Шклова в Редишино привезли более десятка деревянных ящиков архива Шкловского районного отдела народного образования. Возчики сбросили их у колхозных кладовых и вернулись домой. Было уже безвластие. Фронт откатился на восток. Ящики положили в кладовую, в которой конная упряжь хранилась. Повесили замок. А что нам, мальчишкам, тот замок? Мы за хомутами всегда лазили через пол: там две доски поднимались. В ящиках мы увидели личные дела вcеx учителей района. А через нeкоторое время мой двоюродный брат, комсомолец Федор Ратников (он был кладовщиком), сказал, что про apxив пронюхали полицаи, они собираются отвезти его в Шклов и отдать немцам. А там же в личных делах и национальность, и партийная принадлежность, и адреса вcеx учителей. Вместе с друзьями Иваном Козловым, Гришкой Мироновым (и еще кто-то нам помогал) вечерами перенесли этот apxив в свой тайник. Иван и Гришка выбирали чистую бумагу, а я документы. Спрятал иx дома, пересмотрел. Когда дошел слух, что полицаи собираются с обыском, то документы вместе с матерью мы сожгли в печи. Помню, что среди ниx были дипломы Бacи Лейзарович, Якова Крупени, Алексея Шляхтова, Епифания Никитина, Шведко, Титаренко, Сенокосова, Овчинникова – всеx учителей Шкловщины.

В деревне Ордать вместо сельского Совeта оккупационные власти образовали волость, назначили бургомистpa, пиcapя и полицейского. Бургомистр дал команду выбрать в Редишино старосту. На сходку собралось что-то совсем мало сельчан: бывшие правленцы колхоза, несколько дедов и подростков. Но собрание состоялось, так как приказ должен выполняться. Все шло по порядку. Даже кандидатуры на старосту уже выдвинули. Но вдруг как из-под земли вынырнул в советской форме политрук с ромбами в петлицах. Позже говорили мужчины, что в звании майора. Он тихим голосом сказал, что недавно встречался в лесу под Могилевом с маршалами Ворошиловым и Шапошниковым. Они дали задание создать партизанские отряды и уничтожать врага. А потом сделал призыв жечь зерно, убивать скот, чтобы немцам нечего было есть, прочитал с листовки приказ Сталина. И исчез майор так же незаметно, как и пришел. Никто не видел, в каком направлении он пошел. Те, кого выдвинули кандидатами в старосты, в один момент отказались от должности. Что делать? Тогда мужик-шутник Mиколушка выкрикнул:

– Кто ведро водки поставит, тот и будет старостой!

– Я ставлю! – отозвался Родион Феоктистов, забрал печать правления колхоза, положил ее в карман брюк и пошел. Тем собрание и закончилось.

Приходилось читать в книгах, видеть в фильмах, что фронт идет плотной полосой войск, очень трудно через него просочиться. В июле 1941 года на Могилевщине было иначе. Немецкое войско двигалось по магистральным дорогам, по большакам, а небольшие деревни враг обходил.

Через Редишино только однажды проехала небольшая группа вражеских солдат на мотоциклах и велосипедах, а в соседние села Вишенки и Майоровщину они даже и не заглянули. Близко немцев я увидел только через несколько месяцев.

Немцы у нас не стояли. Только фуражиры приезжали на машинах или телегах за продуктами, сеном. Первые годы мы ничего не сдавали немцам. Они сами приезжали и забирали. Потом обложили разверсткой, налогом. У нас был староста и один полицейский. В Ордати был полицейский гарнизон около 10 человек, 3 немца и бургомистр. При бургомистре были свой полицай и писарь.

Колхозное имущество разобрали только через полгода, а полгода еще работали, как в колхозе. Нам припомнили, что отец был председателем, и ничего не дали, только землей наделили. Выращивали рожь, пшеницу, овес, лен, коноплю. Я в основном на земле работал.

Из нашей деревни никто не эвакуировался. Дядя с семьей попытался уехать, у них был добрый конь, но не успел. Немцы опередили.

Старшая сестра Анна вернулась домой из Могилева. Очень скоро пришел и ее муж, который был призван в армию. Его часть разбили на Березине, и они пешком пошли к нему на родину в Чаусский район.

Молодежь забирали в Германию. Наш земляк-писарь все книжки со сведениями о годах рождения переписал. Кого сделал моложе лет на 5, кого старше. Мне он записал 11 лет, я так и выглядел. В 1943 году в деревне, кроме котов, никаких животных не осталось, даже собак перестреляли. Коров, свиней, птиц забрали. Только еще несколько коней в лесу прятали. Голодали. Меня потом в 1944 году и в армию не взяли. Мой рост был 156 сантиметров и вес 40 килограммов. Сказали: «Штык выше тебя!»

Зерно и картошку закапывали в ямы, чтобы немцы не нашли. Ели в основном картошку. Иногда мололи зерна, пекли хлеб, но прятали его от партизан.

Днем приезжали немцы, ночью – партизаны. И все грабили. У нас партизан практически не было. Приходили издалека, из Горецких лесов. Мой двоюродный брат, Николай Сергеев, был в партизанах, зам. командира по контрразведке. До войны он был в НКВД, сражался в деревне Гаи. Остался в живых и поэтому о нем как-то теперь не вспоминают, как о герое. Обвинили его в том, что он потерял свой партийный билет, и в партии так и не восстановили. После войны он работал в пединституте.

В 30-х годах прошлого века мой дядя, Федор Митрофанович Глушанков, женился на еврейке Берте Григорьевне Лейзарович. Жили в Ордати. Было у них двое детей – Дина и Леня. С ними жила и сестра Берты, учительница Бася, с таким же именем, как и речка, текущая вдоль деревни. Меня тогда очень удивляло, как это речку назвали именем сестры тети, но как-то спросить про это ни у кого так и не решился. Войну и оккупацию Глушанковы не ожидали и растерялись. В беженцы опоздали, остались в деревне. Сначала особой угрозы не было. А когда убили Хаю и Ицку, то пришлось прятаться у соседей. Какое-то время в их доме была моя сестра Мария, она смотрела за хозяйством. Летом 1942 года Федора и Берту арестовал начальник Горецкой полиции некто Минин. Он отвез иx в Шкловскую комендатуру. Но дядя Федор еще накануне умаслил бургомистра волости, и тот дал в Шклов положительную характеристику. В Шклове жили знакомые Федора. Они также походатайствовали. Федора и Берту отпустили домой.

Берта Лейзарович приняла в церкви христианскую веру. Крестили и детей. Надеялись, что это поможет. Да в январе 1943 года тот же Минин из Горок снова наведался в Ордать и во второй раз арестовал Федора и Берту. На этот раз он забрал себе их лучшие домашние вещи и одежду. На ночлег оставил в Тимоховцах под охраной полицейского.

Моя мать Maвpa Митрофановна (сестра Федора) и тетя Анна Митрофановна (тоже его сестра) пошли следом за арестованными. Как только Минин оставил Тимоховку, они зашли в тот дом, в который их завели. Конвоир-полицейский был родом из Ордати. Он знал мать и позволил переговорить с братом, которому разрешил выбраться из погреба в доме. Дядя подсказал, к кому обратиться в Горках, чтобы его и Берту освободили. Оно бы так и произошло, но назавтра арестованных не увезли в Горки. Mинин отдал приказ расстрелять иx на окраине Тимоховского леса. Федора заставили самому себе копать могилу. Место захоронения осталось неизвестным.

После расстрела дяди Федора и Берты, иx дети, 12-летняя Дина и 9-летний высокий Леник, перешли жить к нам. Недели через две начальник Горецкой полиции Минин приехал за ними и забрал в Горецкую комендатуру. С Мининым была его жена. Она старалась чем-то угодить детям: предложила им конфеты, одеяло (была зима), но дети отказались. В Горках детей держали сутки, а потом отпустили. Скорее всего, что на этом настояла жена Минина. Голодные и усталые, они пошли к тете Прасковье Митрофановне, а уж дядя Тимофей Граков на санях привез иx в Редишино. Через несколько дней за детьми приехал с полицейскими бургомистр Ордатской волости. Детишек снова арестовали. В тот же день в нашем сарае в сене пряталась Бася Лейзарович, сестра Берты. И хорошо, что дети не только не плакали, они и голоса не подали на дворе, когда иx выводили из нашего дома. Вечером Бася, когда узнала об аресте племянников, плакала навзрыд и говорила, что если бы она услышала, то обязательно бы вышла и пусть бы ее взяли вместе с ними. Ортдатские полицаи завезли Дину и Леника в Шклов, а оттуда – в Оршанский концлагерь.

Там иx отравили в душегубке.

Учительница Бася Лейзарович пряталась от немцев, и особенно от полицаев, и в семье Пелагеи Бугаевой, а также у жителей деревень Займище, Шестаков и Ордать. Однажды ночью полицейские организовали засаду в нашем доме – кто-то донес. После этого Бacе пришлось обходить нашу усадьбу. Вскоре она ушла в партизаны мстить врагу. С июля 1944 года была на фронте. После войны работала в Ордати учительницей в школе.

У нас в деревне ни одного дома не сожгли. А в соседнем Дивново расстреляли около 30 человек: в начале войны 11 мужчин, а перед освобождением – стариков и одного 15-летнего мальчика, несколько домов сожгли.

Врачей и лекарств не было. Умерло много детей. Болели тифом. У меня было двухстороннее воспаление легких. Не знаю, как выжил. Медсестра-беженка из Могилева ставила банки.

В 1943 году нас гоняли работать в Ордать. Вел нас австрияк под дулом автомата. Мы думали, что он нас расстреляет в низине. Как только низину прошли, успокоились. Заставили делать доты. День мы работали. Заложили бревнами стену, а как только отошли, она и развалилась. Мы испугались, а австрияк стал хохотать: «Русс арбайт! Русс арбайт!» Мы тоже смеяться стали. Ночевали в школе на соломе. Нас не кормили. Назавтра – построение всех работников.

Посчитали – никто не сбежал. Комендант спросил, кто больной. Я вышел: «Их кранке». Комендант грозно посмотрел, но отпустил «на хауз». Я пошел, но у дома дяди меня встретил полицай: «Сколько тебе лет?» Я пошутил: «Три, четвертый пошел». Полицай вскинул винтовку, передернул затвор, но мой двоюродный брат не дал ему выстрелить: «Пошли, Яшка, сто грамм выпьем!»

В 1943 году немцы делали линию обороны и нас выгнали в беженцы в Круглянский район, чтобы местные жители не помогали партизанам. В Редишино остались только бабуля и прятавшаяся сестра Мария (ее забрали бы в Германию, если бы нашли). Они наголодались. Бабушка умерла от тифа. Кто-то успел спрятаться, остальных погрузили на воз. По дороге одинокие люди сбегали, а мы с маленькими детьми уйти не могли. Так семей 10 привезли в Круглянский район. Когда все припасы, что брали на воз, съели, стало голодно. Сначала нас определили на постой в одну партизанскую семью. Они давали нам картошку. Потом их дом разрушили, картошку забрали. Нас перевели в другой дом. Пришлось ходить жабравать (попрошайничать). Потом один сосед, дети которого были в партизанах, взял к себе на прокорм нашу кобылу и разрешил нам брать у него картошку. Кобылу мы одалживали кому дров привезти, кому еще что, и нам за это тоже что-то давали. Потом, перед самым освобождением, круглянский комендант разрешил маме на санях съездить в Редишино взять закопанное зерно. Так дождались освобождения.

В Редишино (56 дворов, 185 жителей) за годы войны погибло на фронтах и в партизанах 27 человек. В Ордати (198 дворов, 690 жителей) оккупанты расстреляли 20 человек и 88 человек погибли на фронтах.

В Дивново (123 двора, 385 жителей) уничтожено 19 дворов. Расстреляны или заживо сожжены карателями 25 жителей, 56 человек не вернулись с войны.

Захватчики в этих деревнях разрушили все колхозные постройки, оставили жителей без домашнего скота и птицы.

Крестьяне имели только то зерно, которое спрятали в ямах. Были нищета и голод. Те, кто пережил войну и уцелел, помнят ее и в снах.

Вясной 1941 года

У памяць жыхароў самага ўсходняга куточку Шклоўшчыны зaпaлi многія войны. Пра вайну са шведамі, а пазней – з французамі, у Радзішыне і Ордаці нават легенды захаваліся. Сяляне добра помнілі Першую імперыялістычную вайну, называлі яе германскай. У 1918 годзе немцы дайшлі толькі да Дняпра i занялі Шклоў. На сярэдзіне драўлянага маста праз Дняпро яны ўстанавілі шлагбаум i на Шклоўскі базар у нядзелю прапускалі сялян з левабярэжжа толькі пасля дагляду i ўзважвання прадуктаў, якія неслі прадаваць. Тое ж i пры вяртанні дамоў: і каб ніводнага лішняга кілаграма. Найбольш ярка помнілася жыхарам Ордаці і Радзішына вызваленчая вайна з Польшчай восенню 1939 года: у нашым калгасе «Пяцігодка ў чатыры гады» было святкаванне з нагоды ўз’яднання Усходняй i Заходняй Беларусі ў адзіную дзяржаву. А яшчэ запомнілі вяскоўцы не вельмі папулярную фінскую вайну, якая чамусьці афіцыйна называлася фінскай кампаніяй. Ведалі, якім коштам яна дасталася. Лінію Манергейма штурмавалі радзішынцы Фёдар Данілавіч Бугаёў i яшчэ нехта. Фёдар, cціплы калгаснікмаўчун, з Карэльскага перашыйку прывёз у сваю вёску франтавыя прыпеўкі. На калгасным сходзе ён ніколі не выступаў, але на вечарынцы ў нядзелю спяваў прыпеўкі пра фінаў:

Раней было, што такое –

Манергейм i цар, і Бог.

А цяпер, якое дзіва,

Ён з кажуха зганяе блох.

Пра вайну пicaлi ў газетах, паказвалі ў кінафільмах, спявалі ў песнях i абавязкова падкрэслівалі, што ваяваць будзем на тэрыторыі ворагаў, што сваёй зямлі мы i пядзі не аддадзім. І калі ў красавіку пачалася мабілізацыя салдатаў запасу ў Чырвонае войска, у вёсках паўсюдна гаварылі: «Будзе вайна з немцамі!» Мабілізаваных праводзілі на службу як у апошні шлях: са слёзамі, з галашэннем жанчын, спявалі «Последний нонешний денечек». Майскаму абвяржэнню ТАСС вяскоўцы не паверылі, спасылаліся на вераломнасць прусакоў у мінулым.

І ў вайну, і пасля яе нам пастаянна ўбівалі ў галовы, што Вялікая Айчынная вайна абрынулася на Савецкі Саюз раптоўна, нечакана. Вось дык дзіва! Увесь народ ад мала да вяліка, ведаў, што вайна набліжаецца, а ў Маскве нават i не здагадваліся аб ёй?!

Месяцы за паўтары да пачатку вайны мне прысніўся сон, які вельмі ўжо ўразіў, бо раней такога бачыць не даводзілася... Я на вуліцы. Раптам неба пацямнела ад самалётаў, якія лятуць як птушыная стая і на такой жа нізкай вышыні. На фюзеляжах самалётаў чорныя крыжы, якія мне не даводзілася да гэтага бачыць. Самалёты ляцелі ад Казённага лесу, з захаду на ўсход. І была гэтых самалётаў незлічоная колькасць. Яны закрылі ўсё неба. Стала цёмна. Было цяжка на сэрцы. Было страшна, было жудасна...

Я ў сны не верыў, бо выхаваны быў атэістам. Нікому пра той сон не расказаў і хутка забыў яго. Але якім жа было маё здзіўленне, калі ў ліпені і пазней убачыў у рэальным небе такія ж самалёты, з такiмi ж крыжамі, што бачыў у сне. І лёталі яны вельмі нізка над зямлёй, чуць вышэй верхавін дрэў. Гэта былі нямецкія самалёты.

Першы дзень вайны

У чэрвені 1941 года я скончыў Ардацкую сямігодку. Уручэнне пасведчанняў было прызначана на нядзелю, 22 чэрвеня. Дзень прыгожы: ясны, сонечны, ціхі. І настрой такі ж. Нa выпускны вечар усе дзяўчынкі і хлопчыкі прыйшлі святочна апранутыя. Здаецца, яшчэ да абеду. У прызначаны час нас не запрасілі, бо з раённага цэнтра яшчэ не прывезлі дакументы. Мы нічога кепскага не адчулі, бо да райцэнтра ажно 27 кіламетраў, затрымка ў такой дарозе – рэч звычайная. А хадзілі на той час і пешшу. І ўсё ж, калі сонца наблізілася да закату, нешта стала трывожыць. І тут нехта перадаў: вайна! Пачалася вайна з немцамі. Пра войны мы ведалі з падручнікаў, з гаворак дзядоў, а тут – вось яна, вайна на свае вочы...

Пасведчанні аб сканчэнні школы нам уручылі вечарам пры святле керасінавай лямпы. Урачыстасці не было. Дакладней, яна прайшла за лічаныя хвіліны і ў маёй памяці не захавалася. Настаўнікі хуценька запрасілі нас за стол побач з сабою. Нас была адна група, не помню дакладна колькi, але болей за дваццаць чалавек. Аляксея Раманава, Нічыпара Хартова з суседняй вёскі Займішча i яшчэ некаторых больш я не ўбачыў ніколі, яны на два гады старэйшыя за мяне, пасля вызвалення ў 1944 годзе трапілі на фронт і з вайны не вярнуліся. На сталах побач з ежай i цукеркамі стаялі бутэлькі з гарэлкай i віном, стаканы. Настаўнікі выпілі па першай, а як толькі мы крыху перакусілі (за дзень прагаладаліся), то налілі i нам, вучням: хлопчыкам гарэлкі крышачку, а дзяўчынкам вiнa на донышку. Настаўнікі-мужчыны былі на добрым падпітку. Калі з намі развітваліся, то абдымалі кожнага, а з вачэй у ix цяклі слёзы. Настаўніцы-жанчыны слёз сваіх не хавалі. Не скажу за iншых, але я тады не разумеў ix пачуццяў, відаць, яны лепш за нас ведалі, што ix чакае наперадзе. З настаўнікаў-мужчын у нашу вёску Ордаць ніхто з вайны не вярнуўся. Чуў толькі, што дырэктар школы Якаў Крупень працаваў у Чарнаруччы. У яго дачкі я прымаў экзамен у Магілёўскім бібліятэчным тэхнікуме, гэта ўжо ў 80-х гадах.

Ноч з 22 на 23 чэрвеня была вельмі цёмная. Мне ісці 4 кіламетры да вёскі Радзішына. Большую частку шляху са мной прайшоў настаўнік Епіфан Нікіцін. Развітаўся са мной, як бацька з сынам. Больш яго я не ўбачыў, з вайны ён не вярнуўся.

Апошнія дні перад акупацыяй

Аб падзеях на фронце з газет былі вельмі скупыя весткі. А ў сялянскіх гаворках сцвярджалася, што становішча трывожнае, вораг на нашай тэрыторыі i наступае. З Радзішына i навакольных вёсак мабілізавалі моладзь рыць супрацьтанкавы роў за Дняпром. Нехта з ардачан выказаў сумненне, маўляў, гэты роў немцаў не стрымае. Хтосьці данёс і яго расстралялі.

Радзішынскі калгасны статак некалькi сялян пагналі на ўсход, каб ён не дастаўся ворагу. Неўзабаве ў Радзішына з шклоўскага прыгараднага калгаса прыгналі авечак, свіней i цялят. Пacтyxi вярнуліся ў Шклоў. Нам, падлеткам, Івану Казлову, Грышку Міронаву, мне i яшчэ некаму чацвёртаму, даручылі перагнаць гэты статак у Чэрнеўку. Не сказаць, што лёгка, але мы з гэтым заданнем справiліся. Па дарозе ў Займішчы i Грамаках некаторыя жыхары прасілі нас аддаць ім авечку або свінню, але нixтo з нас на гэта не згадзіўся. Гэта цяпер можна пачуць: «Усё вакол калгаснае, усё вакол маё». А да вайны рэдка хто з вяскоўцаў мог прынесці дамоў нават сноп збажыны, а тут – жывёла. У Чэрнеўцы здалі статак жывёлы прадстаўнікам сельскага савета. У пойме рэчкі Басі мы ўбачылі тысячы кароў, авечак, свiней. Пазней даведаліся, што гурты перагналі крыху далей на ўсход, але немцы перакрылі шлях i жывёла была загублена.

9 лiпеня 1941 года прыйшоў загад з Шклоўскага райваенкамата аб мабілізацыі aпoшнix ваеннаабавязаных. Мой бацька Арцем’еў Іван Лукіч быў старшынёй праўлення калгаса. Ён даведаўся, што немцы ўжо ў Шклове, і ўсе мабілізаваныя прыслухаліся да яго парады і пайшлі пешшу праз Горкі ў Смаленск. Радзішынцам ўдалося ўліцца ў вайсковыя часці i выканаць свой салдацкі доўг перад Айчынай.

Мой бацька не быў ваеннаабавязаным i стаў добраахвотнікам 810-га працоўна-будаўнічага батальёна, які прымаў удзел у абароне Смаленска i Масквы. У пачатку 1942 года Дзмітраўскі райваенкамат г. Масквы дэмабілізаваў яго па інваліднасці і ён застаўся жыць у вёсцы Нячаеўка Шаткаўскага раёна Горкаўскай вобласці. Працаваў спачатку лесарубам, а потым брыгадзірам калгаса «Цвет камуны». Пасля вызвалення Беларусі зноў працаваў старшынёй праўлення калгаса «Пяцігодка ў чатыры гады» i ў 1949 годзе атрымаў урадавую ўзнагароду – ордэн Леніна.

Прыйшла вайна ў Радзішына

Фронт праз нашу вёску Радзішына не iшоў. Праз вёску рухаліся на ўсход толькі разрозненыя групы чырвонаармейцаў з вайсковых часцей, якія былі разгромлены ворагам на Бярэзінскім i Дняпроўскім рубяжах. Некаторыя за cyткi адольвалі па 60 кіламетраў, а таму былі стомленыя, галодныя, у запыленым адзенні, але са зброяй у руках. Прасілі вады. Жанчыны выносілі ім малако i хлеб. Яны прагна елі хлеб, запівалі малаком, выказвалі сялянкам удзячнасць i паспешна рухаліся далей, каб натрапіць на вайсковую часць і зноў змагацца з ворагам.

Амаль у кожным агародзе ля дома або каля рэчкі Лешні была выкапана схова на выпадак бою: траншэя з накатам тoнкix бярвенняў, якія зверху засыпаны зямлёй і яшчэ замаскіраваны зялёным алешнікам i свежай травой. Бою ў вёсцы не было, але некалькі снарадаў ля рэчкі Лешні разарваліся. Пачуўшы першы выбух, я выбег з хаты i толькі адчыніў дзверы з сенцаў у агарод, як убачыў снарад, які ляцеў з Казённага лесу, не хутка ўжо і невысока над зямлёй. Ён упаў недалёка ад рэчкі, паблізу Архіпёнкавага хутара, і ўзарваўся. Са свістам i шыпеннем разляцеліся асколкі. Адзін з ix упаў метрах у пяцi ад мяне на градку цыбулі, падняўшы лёгкі клубеньчык пылу. Мне падалося, што бачыў і яго, як ён ляцеў. Хуценька падбег да той грады i падняў асколак. Грамаў пяцьдзесят, а, можа, і на сто. Цёплы яшчэ. Я паднёс да твару, каб лепш разглядзець, бо бачыў упершыню. А потым закарцела i панюхаць: пахне порахам i цёплым жалезам.

У гэты ж час з боку вёскі Старыя Чамаданы (калі напрамкі на паўночны захад, будзе 7 кіламетраў) пачулася страляніна: гарматная i мінамётная. Праз нeйкi час – зацішша. А потым вялікі пажар. Гадзіны праз паўтары-дзве ля нашай вёскі ўздоўж рачушкі Лешні прабег чырвонаармеец. Мне не давялося яго бачыць (толькі здалёк), бо маці загнала мяне ў бліндаж (яго называлі акоп). Але ў той жа дзень я чуў гаворку жанчын-суседак, якія з iм сустрэліся.

Яны стаялi на лузе з вёдрамі крынічнай вады i гутарылі. Чырвонаармеец дабег да ix i спыніўся. Папрасіў папіць вады. Піў ён прагна, прама з вядра, набгом. Быў без зброі. Твар абгарэлы, адзенне таксама. Адна рука забінтавана. Чырвонаармеец сказаў, што ля Чамадан яны стаялі насмерць. Калі кончыліся боепрыпасы, то пайшлі на ворага ў рукапашную. Ды сілы былі няроўныя. Немцы палонных чырвонаармейцаў, параненых i кантужаных, загналі ў вялікі сарай. Вароты закрылі, будынак падпалілі. Дзякуючы густому дыму, які слаўся да зямлі, яму ўдалося ўцячы. Ці змог яшчэ хто – ён не ведае. Кругом білі нямецкія кулямёты.

Больш падрабязна аб трагедыі ў Старых Чамаданах даведаўся ў апошнія гады. Вось што запомніла жыхарка вёскі Юцова Hiнa Антонаўна, 1922 года нараджэння (Аўхімкаў А. Лёс вёскі. – «Ударны фронт» ад 4 чэрвеня 2005 г.):

«У вёску гітлераўцы прыгналі калону каля пяцісот чалавек. Сярод вайскоўцаў у ёй былі i старыя, i падлеткі, якія гналі калгасную жывёлу на ўсход праз Гарадзішча на Горкі. Дзесьці на гэтай жа дарозе немцы затрымалі многа мужчын, мабілізаваных у нашу армію. Рэзервісты былі без збpoi i ў цывільнай вопратцы, што i ўратавала іх ад расстрэлу на месцы. Калону людзей загналі ў калгасную канюшню, падпёрлі вароты i паставілі ўзброеную ахову. Неўзабаве па фашыстах з урочышча «Альхоўка» быў адкрыты артылерыйскі агонь... Немцы адкрылі агонь у адказ па нашаму войску. У часе гэтай перастрэлкі адзін са снарадаў трапiў прама ў канюшню, у якой знаходзіліся палонныя... Немцы ix не выпусцілі. У агні згарэла больш за 400 чалавек».

А вось што расказала мне другая сведка той трагедыі Марыя Фядотаўна Аўчыннікава (па мужу Марозава):

«Калі гарэла канюшня, на ўсю вёску чуліся жудасныя крыкі палонных. А яшчэ кулямётныя чэргі. Як згарэла канюшня, то чамаданцы бачылі ля варот з двух бакоў высокія груды абгарэлых чалавечых касцей. Сярод згарэўшых зажыва было двое ці трое з нашай вёскi, а яшчэ мой стрыечны брат Андрэй з вёскі Сухары, яны былі ў групе мабілізаваных. Андруша перадаў нам запіску. Мая маці аднесла яму вузялок з ежай, які яна падсунула пад вароты. Немцы на гэта не звярнулі ўвагі. Толькі паспела яна гэта зрабіць, пачалася перастрэлка i яна паспешна пайшла дамоў. Азірнуўшыся, убачыла, што загарэлася канюшня... Пасля пажару немцы сталі хадзіць па вёсцы i страляць у вокны, выганяць людзей. Павыганялі i з бліндажоў. Шукалі чырвонаармейцаў. А перастрэлка яшчэ вялася. Шальная куля трапіла ў жанчыну-суседку i прабіла мякаць голені нагі. А некалькімі днямі раней немцы разламалі дзверы маленькай вясковай крамы. Сяляне памкнуліся нешта ўзяць для сябе, а немцы сталі страляць, забілі маленькую дзяўчынку».

Мне даводзілася ад некаторых людзей чуць, што немцы не адкрылі вароты канюшні таму, што быццам бы чырвонаармейцы самі яе падпалілі. Хлусня тэта. За вайну ў Беларусі фашысцкія карнікі спалілі зажыва людзей многіх соцен вёсак. У тых жа Ст. Чамаданах спалены зажыва за дапамогу партызанам: Шайнікаў Франц Паўлавіч, Шайнікава Бpaнiслава Андрэеўна, Шайнікава Надзея Браніславаўна, Шайнікаў Станіслаў Францавіч, Шайнікаў Віктар Францавіч, Шайнікава Таццяна Францаўна.

У Старых Чамаданах пасля вайны на месцы пажару разбіты сквер. У брацкай магіле астанкі больш за 400 ваеннапалонных i мірных жыхароў, згарэўшых зажыва, а таксама забітых у баях. На магіле ў 1967 годзе пастаўлен абеліск.

Пра дзень трагедыі у Старых Чамаданах звесткі супярэчлівыя. У кнізе «Памяць. Шклоўскі раён» пазначаны 15 ліпеня, а сведка Аўчыннікава М. Ф. запомніла на ўсе жыццё, што гэта было на свята Пятра i Паўла, якое заўсёды праходзіць 12 ліпеня.

Праз дзень ці два пасля трагічных падзей у Старых Чамаданах з’явіліся першыя акупанты i ў Радзішыне: укормленыя, фанабэрыстыя, у сарочках з закасанымі па локаць рукавамі. Яны ехалі на веласіпедах і матацыклах невялікай групай па дарозе з Займішча, метрах у сотні ад нашага дома. Мне маці не дазволіла доўга ix разглядаць. Яна загадала хутчэй ісці ў бліндаж, у які сама зайшла следам. Немцы з некоторых хат сагналі жанчын, дзядоў i дзяцей на калгасны двор. Дзяцей нават угасцілі цукеркамі i фатаграфавалі разам з салдатамі. Рабілi фотаздымкі быццам бы сяляне з радасцю сустракаюць акупантаў.

Так пачалася акупацыя ў Ордаці

Мой стрыечны брат Ісак Дзмітрыевіч Пруднікаў, 1907 года нараджэння, не ведаю з якой прычыны, падчас акупацыі аказаўся дома, у Ордаці. Хаваўся ў пограбе. Немцы рабілі аблаву i знайшлі яго. А яшчэ знайшлі ў пограбе, а, можа, у двары, гільзу ад вінтовачнага патрона. Як яна тут аказалася, ніхто не ведаў: ні ён сам, нi сям’я. А немцы і не думалi выясняць. Яны загергеталі: «Зольдат! Зольдат!» – паставілi мужчыну ля сцяны хлева i расстралялі на вачах бацькі i маці, якіх яшчэ i шампаламі пабілі. Засталіся сіроткамі дзве маленькія дзяўчынкі Надзя i Ipa.

Яўрэйка Хая Рыгораўна Лейзаровіч была сястрой Бэрты i Басі Лейзаровіч, якія жылі ў Ордаці. Хая была інвалідам з дзяцінства, але атрымала адукацыю i працавала ў шклоўскім банку. Калi немцы занялі Шклоў i ўчынілі расстрэл яўрэяў, ёй удалося схавацца ў нейчым доме. І яна пайшла ў Ордаць да сястры Бэрты, якая была замужам за маім дзядзькам-беларусам Фёдарам Мітрафанавічам Глушанковым. Хавалася ў яго доме. Можа, нехта падпільнаваў, а, можа, проста выпадак: паліцаі пачалі аблаву ў вёсцы. Хая сядзела ў пуні ў сене. Ёй паказалася, што схова ненадзейная. Тады яна залезла ў пограб. Але i там ёй было трывожна. Яна вылезла з пограба i гародамі пабегла да рэчкі Басі. Паліцаі прыкмецілі i пачалі страляць з вінтовак. Забілі.

Яўрэй Іцка са Шклова таксама пазбег расстрэлу. Нейкі час туляўся ў горадзе па знаёмых. Аднаго дня выбраўся Іцка ў Ордаць адведаць Бэрту Лейзаровіч (яна была блізкай раднёй), а, можа, пашукаць новае сховішча, бо ў Шклове знаходзіцца было ўжо небяспечна.

Пры якіх абставінах ардацкія паліцаі злавілі Іцку, мне невядома. Павёў яго пешшу ў Шклоўскую камендатуру паліцай Мішка Цішкаў з Радзішына. Вярнуўся канваір позна вечарам i выхваляецца: «Узыйшлі мы на мост праз Дняпро. Дайшлі да сярэдзіны маста i я крыкнуў яму: «Прыгай, жыд, у Дняпро, а то застрэлю!» Ён прыгнуў i ўтапіўся».

Хутчэй за ўсё, што Іцка caм прыгнуў у Дняпро, каб пазбегнуць катаванняў у гестапа. Пacля вайны паліцая судзілі. Адседзеў ён у лагеры свой тэрмін. Пасля жыў нядоўга.

Ад акупантаў трэба было ўсё хаваць

У мяне былі невялікія партрэты Леніна і Сталіна. Трымаць ix на вiду стала небяспечна, бо ў фашыстаў на ўсе выпадкі было толькі адно пакаранне – расстрэл. Рашыў схаваць партрэты (у мяне сумненняў не было, што акупантаў разаб’юць ушчэнт i прагоняць з нашай зямлі). Пад страхой хаты або пуні хаваць? Там сыра. Прыдумаў схованку ў хаце. Сцены некаторых вясковых хат былі ў той час аклеены газетамі. У нашай таксама. Броўны сцен круглыя, а між імі пустоты. У адну з такіх пустот, бліжэй да столі, я паклаў партрэты, а наверх іх, каб не было бачна дыры, наклеіў такую ж газету, як i ўсе іншыя. Нават самому не была бачна схованка. Пазней у нашай хаце была i засада паліцэйскіх, і вобыск paбiў стараста, але нікому ў галаву не прыйшло шукаць штосьці пад наклеенымі газетамі. Пpa схованку не сказаў маці, тым больш не ведалі пра яе мае браты i сёстры. Як толькі вёску вызвалілі, дастаў я партрэты Леніна i Сталіна i размясціў ix у хаце на відным месцы. Нехта скажа: знайшоў чым выхваляцца. Адкажу, што ў чатырнаццаць гадоў i на такі ўчынак патрэбны былі і свядомасць, і кемлівасць, і, урэшце, мужнасць таксама.

У ліпені са Шклова ў Радзішына прывезлі больш за дзясятак драўляных скрынь архіву Шклоўскага раённага аддзела народнай асветы. Возчыкi ix скінулі ля калгасных кладовак i вярнуліся дамоў. Было ўжо безуладдзе. Фронт адкаціўся на ўсход. Куды i хто павязе? Скрыні з apxiвам паклалі ў кладоўку, у якой конная вупраж захоўвалася. Павесілі замок. А што нам, хлапчукам-падлеткам, той замок? Мы за хамутамі заўсёды лазілі праз падлогу: там дзве дошкі ўздымаліся. У скрынях мы ўбачылі асабовыя справы на ўcix настаўнікаў раёна. Дакументы ніхто не крануў. А праз нeйкi час мой стрыечны брат, камсамолец Фёдар Ратнікаў (ён быў кладаўшчыком), сказаў, што пра apxiў пранюхалi паліцаі, яны збіраюцца адвезці яго ў Шклоў i аддаць немцам. А там жа ў асабовых справах i нацыянальнасць, i партыйная прыналежнасць, i характарыстыкі, і адрасы ўcix настаўнікаў. Разам з сябрукамі Іванам Казловым, Грышкам Міронавым i яшчэ нехта нам памагаў, мы вечарамі перанеслі гэты apxiў у сваю схову. Іван i Грышка выбіралі чыстую паперу, а я дакументы. Перагледзеў і схаваў ix дома. Калі дайшла чутка, што паліцаі збіраюцца з вобыскам, то дакументы разам з маці мы спалілі ў печы. Помню, што сярод ix былі дыпломы Бaci Лейзаровiч, Якава Крупеня, Аляксея Шляхтава, Епіфана Нiкіцiна, Швядко, Цiтарэнкi, Сенакосава, Аўчыннікава... ycіx настаўнікаў Шклоўшчыны.

«Хто вядро гарэлкі паставіць, той і будзе старастам!»

У вёсцы Ордаць замест сельскага caвeта акупацыйныя ўлады ўтварылі воласць, прызначылі бургамiстpa, піcapa i паліцэйскага. Бургамістр даў каманду ў Радзішына выбраць старасту. На сходку сабралася нешта зусім мала вяскоўцаў: былыя праўленцы калгаса, колькі дзядоў і падлеткаў. Але сход адбыўся, бо загад мусіш выконваць. Усё ішло па парадку. Нават кандыдатуры на старасту ўжо вылучылі. Але раптам як з-пад зямлі вынырнуў у савецкай форме палітрук з ромбамі ў пятліцах. Пазней гаварылі старэйшыя мужчыны, што ў званні маёра. Ён ціхім голасам сказаў, што нядаўна сустракаўся ў лесе пад Магілёвам з маршаламі Варашылавым i Шапашнікавым. Яны далі заданне стварыць партызанскія атрады і знішчаць ворага. А потым зрабiў заклік паліць збожжа, забіваць жывёлу, каб немцам не было чаго есці, прачытаў з лістоўкі загад Сталіна. І знік маёр гэтак жа непрыкметна, як i прыйшоў. Ніхто не бачыў у якім кірунку ён пайшоў. Тыя, каго вылучылі кандыдатамі ў старасты, у адзін момант адмовіліся ад пасады. Што рабіць? Тады мужык-жартаўнік Miколушка выгукнуў:

– Хто вядро гарэлкі паставіць, той i будзе старастам!

– Я стаўлю! – адазваўся Радзівон Феакцістаў, забраў пячатку праўлення калгаса, паклаў яе ў кішэню штаноў i пайшоў. Тым сход i кончыўся.

Незвычайная лінія фронта 1941 года

Давялося чытаць у кнігах, бачыць у фільмах, што фронт ідзе шчыльнай паласой войск, вельмі цяжка праз яго прасачыцца. У ліпені 1941 года на Магілёўшчыне было інакш. Нямецка-фашысцкае войска рухалася па магістральных дарогах, па бальшаках, а невялікія вёскі вораг абмінаў. У Радзішыне, як ужо згадвалася вышэй, толькі аднаго разу праехала невялікая група варожых салдат на матацыклах і веласіпедах, а ў суседнія вёскі Вішанька i Маёраўшчына яны нават i не заглянулі. Блізка немцаў я ўбачыў толькі праз некалькі месяцаў.

Яфім Аляксеевіч Малышаў, які жыў у вёсцы Грузаўка пад Marілёвам, летась расказаў мне, што ў ліпені 1941 года ён двойчы пераходзіў лінію фронта. Было яму 14 гадоў. Ён з Грузаўкі хадзіў у Ордаць, што на Шклоўшчыне, па пільнай патрэбе. У Малышавых гадавалася маленькая дачка ix зяця Мікалая Якаўлевіча Сяргеева, а з прадуктамі была праблема. Яфім пайшоў да сваякоў Сяргеевых. Калі iшoў у Ордаць, то бачыў паблізу Еўдакімавіч чырвонаармейцаў. А вяртаўся назад – нікога ўжо не было. Калі пераходзіў Аршанскую шашу другім разам, убачыў непадалёк ад скрыжавання дарог калону нямецкіх грузавых аўтамашын, якая спынілася на адпачынак.

Каля машын групкамi стаялі асобна салдаты i афіцэры, аб нечым гутарылі. На падлетка, хаця ён быў рослы, не звярнулі аніякай увагі. Ён як ішоў, так i пайшоў cвaiм шляхам. У Дубраўцы, Патапаве, Чарапах і іншых вёсках Яфім Малышаў нi першы, ні другі раз вайскоўцаў не бачыў.

Акупацыя Дзіўнава пачалася з расстрэлу

Вёска Дзіўнава знаходзіцца ў паўтары кіламетрах на паўднёвы захад ад Радзішына. Некалькі сядзіб, якія бліжэй да Казённага лесу, былі бачны з вакон нашай хаты. У Дзіўнаве акупанты ўчынілі за вайну некалькі расстрэлаў мірных жыхароў. Пра трагічныя падзеі ў першыя дні акупацыі расказаў у сваім дакументальным аповедзе сведка знішчэння аднавяскоўцаў Андрэй Цітавіч Паўлючэнка (кніга «Памяць. Шклоўскі раён», 1998, с. 168–169).

«11 ліпеня 1941 года мы, вяскоўцы, каго не мабілізавалі ў армію, наглядалі шэрую хмару пылу, які падняўся над палявой дарогай у раёне в. Гарадзішча. Як высветлілася, гэта нямецкае вайсковае падраздзяленне звярнула з шашы Орша – Магілёў i рушыла ў напрамку Горак. Наша вёска, апынуўшыся непадалёку, застыла ў трывожнай невядомасці...

Праз два дні варожая артылерыя з-за лесу зрабіла кароткі абстрэл уяўных акопаў (а гэта была меліярацыйная канава), i праз вёску праехалі дзве бронемашыны i чатыры ці пяць матацыклістаў з нямецкімі салдатамі. Мой бацька, Ціт Іванавіч, паслаў маю маці, Анастасію lociфaўну, у Чарапоўскі лес (там была наша вайсковая часць), каб папярэдзіць чырвонаармейцаў. Праз некаторы час яны з’явіліся ў вёсцы i наладзілі засаду. Старшы лейтэнант, які камандаваў аперацыяй, арганізаваў справу як мае быць. І калі варожыя салдаты вярталіся, напэўна з разведкі, з імі паквіталіся стралкі засады. Бронемашыны i два матацыклы былі спалены, забіты чатыры салдаты. Уцалелыя на двух матацыклах паспелі ўцячы.

Наступныя два дні зноў было трывожнае зацішша – нi нашых, ні немцаў... На досвітку 15 лiпеня ў вёсцы пачуліся стрэлы – быў забіты Хальцаў Фама Захаравіч. Гэта ў Дзіўнава ўцягвалася нямецкая калона. На грузавіках, матацыклах, конных павозках у суправаджэнні бронемашын. Прыкладна ў дзве гадзіны ў цэнтры вёскі, якраз насупраць нашай хаты, пры пераездзе цераз канаву застыла легкавушка. Немцы пачалі корпацца ў маторы. У гэты час усё з таго ж Чарапоўскага лесу паявіліся чырвонаармейцы. Чатыры заваёўнікі засталіся ляжаць, дзе ix напаткала смерць. Ахвяр з боку чырвонаармейцаў не было.

Зноў наступіла трывожнае чаканне... 18 ліпеня, раніцай, па загаду старшыні калгаса Apxiпa Салапаева, трупы немцаў пахавалі ў агульнай магіле на ўзбочыне вясковых могілак. А недзе каля адзінаццатай гадзіны дня мясцовыя назіральнікі апавясцілі, што з боку в. Чамаданы ў напрамку Дзіўнава рушыцца калона немцаў. Неўзабаве ланцугом яны акружылі вёску. Запылалі сялянскія хаты i гаспадарчыя пабудовы, распачалася страляніна. Усіх жыхароў – старых, жанчын, дзяцей i падлеткаў – выганялі з хат, прымітыўных зямлянакбомбасховішчаў i пад канвоем накіроўвалі ў канец вёскі. Там, на скрыжаванні вуліц, дзе калісьці стаяла карчма, ад агульнай масы аддзялілі ў асобную rpупy больш здаровых мужчын i падлеткаў. Туды тpaпіў i я. Калі набралася 16 чалавек, пад узмоцненай вартай нас пагналі за межы вёскі. Калі міналі, могілкі, павярнулі туды. Нам загадалі сесці на ўскрайку, якраз насупраць нямецкай магілы. Траім выдалі па лапаце i загадалі адкапаць пакойнікаў. Пакуль раскопвалі магілу, да нашай групы прывялі яшчэ двух мужчын. Такім чынам нас набралася 18 чалавек. Некалъкі салдат i афцэраў справілі над выкапанымі з магілы нейкі цырыманіял, фатаграфавалі ix i caмi сфатаграфаваліся, а нас прымусілі капаць новую яму. Стала зразумела, што гэта будзе наша вечнае прытулішча. Пры гэтым перакладчык з гневам сказаў, што «вандалам» (гэта значыць нам) не будзе літасці за смерць i здзекі над нямецкімі салдатамi-вызваленцамі. Надзеі на нейкі цуд заставалася ўсё меней i меней. Каб ратавацца бегствам, не магло быць i думкі. Шанс на выратаванне – прасіць ворага пашкадаваць нас, не расстрэльваць. Амаль кожны выказваў сваю просьбу. Напрыклад, Павел Салапаеў, Павел Якіменка i я спасылаліся на сваё малалетства – нам ледзь-ледзь споўнілася па шаснаццаць гадоў. Нехта паказваў лістоўкі, у якіх немцы абяцалі ўсе даброты таму, хто прад’явіць іх... Але нixтo не пpaciў сабе паратунку...

Праз нейкі час перакладчык (ён меў афіцэрскі чын) звярнуўся з нейкім зваротам да іншага афіцэра, відаць, вышэйшага звання, і паказаў на нашы постаці, а затым загадаў выйсці з агульнай групы шасцярым – нам, траім малалеткам, сямейнай пары са Шклова i аднаму бежанцу з Магілёва. Сказана было нам тут жа на могілках назбіраць кветак, каб ускласці на магілу нямецкіх салдат, якix зноў закапвалі. Мы выканалі распараджэнне. Нашым вяскоўцам загадалі стаць непадалёк ад свежавыкапанай ямы. Выбухнуў нейкі нечалавечы ці то стон, ці то крык. Грымнуў залп. Стралялі амаль ва ўпор. Як падкошаныя, усе дванаццаць зваліліся, хто на спіну, хто на бок. Тут жа кожнаму паслалі па кулі. Стралялi яшчэ i яшчэ па кожным, у каго цяплілася жыццё. Я добра запомніў, як цяжка паміраў Павел Кавалёў – яму дасталася пяць куль...

Нам загадалі пахаваць расстраляных. Амаль у бяспамяцтве пачалі зносіць i ўкладваць у яму акрываўленыя целы сваіх таварышаў. Паклалі па чатыры ў рад, адзін на аднаго ў тры рады. Закрылi забітых скошанай канюшынай, засыпалi зямлёй.

...У 1969 годзе, калі на брацкай магіле ставілі помнік, напісалі імёны семярых: Васьковіч Аляксей П., Васьковіч Biктap M., Кавалёў Павел С., Салапаеў Apxiп А., Ушакоў Міхаіл С., Чэлачаў Ягор М., Шынкароў Фядос Г. На жаль, траіх так i не ўспомнілі, відаць, ад ix роду ў вёсцы ці ў блізкіх мясцінах нiкoгa не засталося. А яшчэ ў гэтай магіле аказалася двое невядомых салдат. Іх узялі ў палон дзесьці на шляху да нашай вёскі. Па знешнім абліччы верагодна гэта былі казахі ці ўзбекі. Яны былі раздзетыя да бялізны, босыя i за ўвесь час да расстрэлу не вымавілі ніводнага слова.

Такім крывава-ахвярным стаў першы дзень акупацыі маёй роднай вёскі Дзіўнава».

Лёс сям’і Глушанковых

У 30-х гадах мінулага стагоддзя мой дзядзька-беларус Фёдар Мітрафанавіч Глушанкоў ажаніўся на яўрэйцы Бэрце Рыгораўне Лейзаровіч. Жылі ў Ордаці. Было ў іх двое дзяцей: Дзіна і Лёнік. З імі жыла i сястра Бэрты, настаўніца Бася, з такім жа імем, як i рэчка, якая цякла ўздоўж вёcкi.

Вайну, а дакладна і акупацыю, Глушанковы не чакалі i разгубіліся. У бежанцы спазніліся i засталіся ў вёсцы. Спачатку асаблівай пагрозы не было. А калі забілі Хаю i Іцку, то давялося хавацца ў суседзяў. Нейкі час у іхняй хаце была мая сястра Марыя, яна глядзела за гаспадаркай. Летам 1942 года Фёдара i Бэрту арыштаваў начальнік Горацкай паліцыі нехта Мінін. Ён адвёз ix у Шклоўскую камендатуру. Але дзядзька Фёдар яшчэ напярэдадні ўмасліў бургамістра воласці i той даў у Шклоў станоўчую характырыстыку. У Шклове жылі знаёмыя Фёдара. Яны таксама пахадайнічалі. Фёдара i Бэрту адпусцілі дамоў.

Бэрта Лейзаровіч прыняла ў царкве хрысціянскую веру. Хрысцілі i дзяцей. Спадзяваліся, што гэта дапаможа. Ды ў студзені 1943 года той жа Мінін з Горак зноў наведаўся ў Ордаць i ў другі раз арыштаваў Фёдара i Бэрту. На гэты раз ён забраў caбe ix лепшыя хатнія рэчы i вопратку. На начлег арыштантаў пакінулі ў Цімохаўцы пад аховай паліцэйскага. Мая маці Maўpa Мітрафанаўна (сястра Фёдара) і цётка Ганна Мітрафанаўна (таксама яго сястра) пайшлі следам за арыштаванымі. Як толькі Мінін выехаў з Цімохаўкі, яны зайшлі ў тую хату, дзе іх пакінулі. Канваір-паліцэйскі быў родам з Ордаці. Ён ведаў маці i даў магчымасць перагаварыць з братам. Паліцэйскі дазволіў яму вылезці з пограба, які быў у хаце пад мастом. Дзядзька падказаў сёстрам да каго звярнуцца ў Горках, каб яго i Бэрту вызвалілі. Яно б так і адбылося, але назаўтра арыштаваных не павезлі ў Горкi. Miнін аддаў загад расстраляць ix на ўскрайку Цімохаўскага лесу. Фёдара прымусілі самому сабе капаць магілу. Месца пахавання засталася невядомым.

Пасля расстрэлу дзядзькі Фёдара і дзядзіны Бэрты ix дзеці, 12-гадовая Дзіна i 9-гадовы Лёнік, перайшлі жыць да нас i цёткі Ганны. Мінула не болей двух тыдняў i начальнік Горацкай паліцыі Мінін прыехаў за імi і забраў у Горацкую камендатуру. З Мініным была яго жонка. Яна старалася нечым дагадзіць дзецям: прапанавала iм цукеркі, коўдру (была зіма), але дзеці адмовіліся. У Горках дзяцей трымалі суткі, а потым адпусцілі. Хутчэй, што на гэтым настаяла жонка Мініна. Галодныя i стомленыя, яны пайшлі пешшу у Шастакі да цёткі Праскоўі Мітрафанаўны, а ўжо дзядзька Цімафей Гракаў на санях прывёз іx у Радзішына.

Цётку Праскоўю і дзядзьку Цімафея Гракавых ворагі западозрылі ў сувязі з партызанамі. Горацкая паліцыя іх арыштавала і больш за тыдзень у турме вяла допыты. Але арыштаваныя не прызналіся. Доказаў у паліцыі не было і іх адпусцілі.

У чарговы раз лёс выратаваў Басю

Праз некалькі дзён за дзецьмі прыехаў ужо бургамістр Ардацкай воласці з паліцэйскімі. Дзетак зноўку арыштавалі. У той жа дзень у нашай пуні ў сене хавалася Бася Лейзаровіч, сястра Бэрты. І добра, што дзеці не толькі не плакалі, яны i голасу не падалі на двары, калі ix выводзілі з нашай хаты. Вечарам Бася, калі даведалася пра арышт пляменнікаў, плакала наўзрыд i гаварыла, што каб яна пачула, то абавязкова б выйшла i няхай бы яе ўзялі разам з імі. Ардацкія паліцаі завезлi Дзіну i Лёніка ў Шклоў, а адтуль іх адправілі ў Аршанскі канцлагер. Там ix атруцілі ў душагубцы.

Настаўніца Б. Р. Лейзаровіч хавалася ад немцаў i асабліва ад паліцаяў яшчэ i ў сям’і Пелагеі Бугаёвай, а таксама ў жыхароў вёсак Займішча, Шастакоў і Ордаці. Адной ночы паліцэйскія зрабілі засаду ў нашай хаце (нехта данёс). Пасля гэтага Бaci давялося абмінаць нашу сядзібу. Як толькі яна знайшла сувязь з партызанамі, пайшла ў Горацкія лясы помсціць ворагу. З ліпеня 1944 года была на фронце. Пасля вайны працавала настаўніцай у Ардацкай школе.

Замест эпілогу

У Радзішыне (56 двароў, 185 жыхароў) за гады вайны загінула на франтах i ў партызанах 27 чалавек. У Ордаці (198 двароў, 690 жыхароў) акупанты расстралялі 20 чалавек i 88 чалавек загінулі на франтах. У Дзіўнаве (123 двары, 385 жыхароў) знішчана 19 двароў, расстраляны або жывымі спалены карнікамі 25 жыхароў i 56 чалавек не вярнуліся з вайны. Такія лічбы пазначаны ў кнізе «Памяць. Шклоўскі раён».

Нямецка-фашысцкія зaxoпнікі ў гэтых вёсках разбурылі ўсе калгасныя пабудовы, пакінулі жыхароў без хатняй жывёлы i птушкі. Сяляне мелі толькі тое збожжа, якое схавана ў ямах. Былі нішчымніца і голад. Тыя, хто перажыў вайну i ўцалеў, помняць яе i ў снах. Як сказаў паэт-зямляк А. Пысін: «А мне пажары, пажары ўсё сняцца...» Дараваць ворагу яго злачынствы за даўнасцю часу, канечне, можна. А вось забыць ix – НІКОЛІ!

Людзі Беларусі! Вы знаходзіцеся на перакрыжаванні дарог паміж Усходам i Захадам, а таму помніце ўрокі гісторыі, бo яны не раз ужо паўтараліся.

Люты 2011 г.

У першы дзень акупацыі бачыў я абгарэлага чырвонаармейца, які бег са Старых Чамадан, што ля Гарадзішча. Немцы ў Старых Чамаданах загналі ў калгасную канюшню 400 палонных чырвонаармейцаў і жыхароў-заложнікаў і спалілі жывымі. Можа, толькі гэты салдат і ўратаваўся, дзякуючы дыму, што слаўся да самай зямлі, бо ворагі паставілі кулямёты і расстрэльвалі ва ўпор кожнага, хто здолеў вырвацца з полымя. А праз некалькі дзён у Ордаці акупанты расстралялі майго стрыечнага брата Ісака Пруднікава толькі за тое, што на двары знайшлі гільзу ад вінтовачнага патрона. Невядома, якім чынам яна сюды трапіла. Расстралялi на вачах бацькоў і дзвюх малалетніх дзяўчынак Надзi і Іры. Бацьку Змітраку і маці Таццяне далі па 25 удараў шампаламі.

У суседняй вёсцы Дзіўнава, якая добра бачна з вакна нашай хаты, 18 ліпеня 1941 года на вясковым кладзішчы акупанты расстралялі 12 мірных жыхароў як заложнікаў. А ў маі 1944 года – 11 старых і аднаго падлетка з Дзіўнава і Саськаўкі. Самаму малодшаму з Дзіўнава Сярожу Салапаеву не былоі 14 гадоў, а ўсім дзядам далёка за 60 гадоў. 12 чэрвеня 1944 года на парозе хаты Аксёна Хальцава застрэлілі яго жонку Лізавету з паўтарамесячным немаўляткам на руках, а хату падпалілі, і ў ёй ад дыму ў схованцы задыхнуліся сам гаспадар і два яго сыны. Усяго на франтах загінула 56 вяскоўцаў.

У студзені 1943 года горацкія гестапаўцы арыштавалі ў Ордаці майго дзядзьку-беларуса Фёдара Мітрафанавіча Глушанкова і яго жонку-яўрэйку Бэрту Рыгораўну, адвезлі ў Цімохаўку пад Горкамі і назаўтра расстралялі на ўскрайку Цімохаўскага лесу. Сёння іх магілу знайсці ўжо немагчыма. А праз два тыдні ардацкія памагатыя акупантаў арыштавалі ў Радзішыне іх дзяцей-падлеткаў Дзіну і Лёніка і адвезлі ў Шклоў у нямецкую камендатуру, а адтуль адправілі ў Аршанскі канцлагер. Там іх атруцілі ў душагубцы. З гэтага бачна, што акупанты расстрэльвалі, забівалі, жывымі палілі не толькі воінаў, алё і мірных жыхароў. Трагедыю мінулай вайны ярка паказаў народны паэт Беларусі Аркадзь Куляшоў у вершы «Балада аб чатырох заложніках».

Іх вядуць па жытняй сцяжынцы

Чатырох.

Пад канвоем.

З дому.

Чатырнаццаць – старэйшай дзяўчынцы,

Тры гады хлапчуку малому.

...Іх салдат да сцяны прыстаўляе.

Цэліць кат

У льняныя галовы.

Пачынае

З сына Міная.

Стрэл.

Упаў хлапчук трохгадовы.

І так рабілі нямецка-фашысцкія захопнікі на часова акупіраванай тэрыторыі з першага і да апошняга дня. Кожнаму салдату Вермахта была выдана «Памятка нямецкаму салдату». У ёй гаварылася: «Памятай і выконвай! Раніцай, днём, уначы, заўсёды думай аб фюрару, няхай іншыя думкі цябе не хвалююць. Ты павінен толькі дзейнічаць, нічога не баяцца. Ты, нямецкі салдат, непаражальны. Ніводная куля, ніводзін штык не крануць цябе. У цябе не павінна быць нерваў, сэрца, шкадавання – ты зроблены з нямецкага жалеза. Пасля вайны ты атрымаеш новую душу, яснае сэрца – для сваіх дзяцей, для вялікай Германіі. А зараз дзейнічай рашуча, без ваганняў.

На вайне не патрэбны сэрца і нервы. Знішчы ў сабе шкадаванне і спачуванне – забівай усякага рускага, савецкага, не спыняйся, калі перад табой стары ці жанчына, дзяўчынка ці хлопчык, – забівай, гэтым ты ўратуеш сябе ад смерці, забяспечыш будучыню сваёй сям’і і ўславіш сябе навечна.

Ні адна сусветная сіла не ўтрымаецца перад германскім націскам. Мы паставім на калені ўвесь свет. Ты, немец, абсалютны гаспадар свету. Ты будзеш вырашаць лёсы Англіі, Расіі, Амерыкі. Як належыць германцу, знішчай усё жывое, якое сустрэнеш на сваім шляху, думай заўсёды пра ўзвышанае, пра фюрэра, і ты пераможаш. Заўтра на каленях перад табой будзе стаяць увесь свет!»

Пад час вайны з Германіяй загінулі мае дзядзькі Макар Арцёмаў, Адам Трафімаў, наш зяць Павел Ефіменка, стрыечныя браты Васіль Арцёмаў, Мікалай Глушанкоў... Акупанты знішчылі ўсю сям’ю майго дзядзькі Фёдара Глушанкова, расстралялі стрыечнага брата Ісака Пруднікава. З сям’і нашага зяця Дзмітрыя Нікіфаравіча Асіповіча з Патапава на вайну пайшлі бацька і пяць сыноў, а вярнуліся толькі два сыны: ён і Савелій. У майго пабраціма з Трасціно Хоцімскага раёна Міхаіла Аляксеевіча Ласоўскага на франтах загінулі тры браты.

Мне разам з сям’ёй і некалькімі сем’ямі радзішынцаў давялося зведаць горыч адсяленцаў-бежанцаў з прыфрантавой паласы. Перад тым, як адправіць ў Круглянскі раён, акупанты трымалі нас больш за тыдзень у Аршанскім перасыльным канцлагеры. З вайны не вярнулася 27 радзішынцаў (вёска на 56 двароў). Больш як дзесяць чалавек памерлі ад тыфу, бо не было ні ўрача, ні лекаў. Пра жыццё ў акупацыі мае апавяданні ў зборніку «Радзішанскі летапіс вайны» i аповесць «Выгнаннікі».

Мне, як і многім беларусам, вядома, што ў другой палове 1941 года гітлераўцы стварылі Трасцянецкі лагер смерці пад Мінскам, у якім да чэрвеня 1944 года было замучана звыш 200 тысяч савецкіх грамадзян і вязняў з краін Еўропы. Каля 100 тысяч чалавек замучылі фашысты ў ліпені 1941 года ў Мінскім гета.

У Магілёве акупанты стварылі 5 лагераў смерці, у тым ліку Лупалаўскі лагер № 341 для савецкіх ваеннапалонных, гета ў раёне рэчкі Дубравенкі, у якіх загінулі 70 тысяч чалавек. У прыгарадзе, каля вёсак Пашкава і Палыкавічы, акупанты расстралялі больш за 40 тысяч ваеннапалонных і мірных грамадзян. Каля 30 тысяч савекіх жыхароў вывезлі ў Германію (Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне. 1941–1945, 1990. – С. 316).

На тэрыторыі Бабруйскай крэпасці ў ліпені 1941 года размяшчаўся лагер смерці № 131. У ім утрымлівалася больш за 60 тысяч савецкіх ваеннапалонных. 20 тысяч з іх ліку ўтрымліваліся пад адкрытым небам. У кастрычніку-лістападзе за суткі памірала ад 600 да 800 чалавек, а зімой – да 1000. Цяжкахворых закапвалі жывымі разам з мёртвымі. 7 кастрычніка 1941 года немцы падпалілі адзін з баракаў. Тых, хто выбягаў, расстрэльвалі з кулямётаў. Згарэла жывымі і расстраляна больш за 4 тысячы чалавек. У снежні 1941 года пад выглядам адпраўкі ў Мінск 3200 паўраздзетых вязняў пагрузілі ў таварныя вагоны і на адкрытыя платформы. Усе яны па дарозе замёрзлі. Да жніўня 1942 года было знішчана 40 тысяч чалавек. Да студзеня 1944 года – усе ваеннапалонныя (Ваенная энцыклапедыя Беларусі, 2010. – С. 87).

I гэты пералік лагераў смерці можна доўжыць і доўжыць. Нямецка-фашысцкія захопнікі спалілі вёскі Хатынь пад

Мінскам, Баркі ў Кіраўскім раёне разам з жывымі жыхарамі – жанчынамі, дзецьмі, старымі. За гады вайны гітлераўцы і іх памагатыя – легіянеры войск СС з еўрапейскіх краін, а таксама здраднікі-ўласаўцы, правялі ў Беларусі больш за 140 карных аперацый. Яны знішчылі 5454 населеных пунктаў, у тым ліку 630 разам з жыхарамі (325 з іх не аднавіліся), 4824 – з часткай насельніцтва (337 з іх не аднавіліся). Вывезены ў Германію сотні тысяч людзей (Ваенная энцыклапедыя Беларусі, 2010. – С. 499–500).

У барацьбе супраць агрэсара і яго памагатых на франтах Вялікай Айчыннай вайны загінулі 800 тысяч байцоў і камандзіраў Чырвонай Арміі.

У вайну загінуў кожны трэці жыхар рэспублікі. Hi ў Еўропе, ні ў свеце няма краіны, якая панесла б такія ахвяры.

Планаваў жа і дабіваўся Гітлер нават сцерці назву Беларусь з геаграфічнай карты свету, засяліць яе тэрыторыю немцамі, а пакінуць у жывых у якасці рабоў толькі кожнага пятага беларуса.

Магчыма, што і такое маглі б дараваць і пайсці на прымірэнне беларусы, людзі з добрым сэрцам і адкрытай душой. Але ж галоўнае, ці можна давяраць тым, хто толькі на словах просіць прабачэння? Бо Гітлер нават падпісаныя міжнародныя дагаворы кідаў пад боты, як пустую паперку. Цяпер так робяць Пентагон і НАТА. Яго цень і сёння лунае над Еўропай. Як сказаў паэт:

Няма ключа такога хітрага,

Каб адамкнуў ён склеп зямны.

Баюся ўсё ж з’яўлення Гітлера,

Пакуль жыве душа вайны.

Людзі! Будзьце пільнымі!

Жыве не толькі душа вайны. Жыве і фашызм. Толькі яго верхаводы перабраліся праз акіян на другі кантынент. А ў Еўропе і Афрыцы чорную справу робяць яго наёмнікі.

I верхаводы яго носяць ужо іншыя імёны. Ды почырк іх зладзействаў той жа, гітлераўскі, толькі прыкрыты замест фігавага лістка «правамі чалавека» і «дэмакратыяй». Пацвярджэннем таму падзеі ў Югаславіі, разгром Сербіі і анексія Косава албанцамі, цынічная вайна ў Іраку, каляровыя рэвалюцыi на тэрыторыі былога Савецкага Саюза і ва ўсім свеце, дазвол і дапамога зброяй Грузіі для агрэсіі супраць Абхазіі і Паўднёвай Асеціі, памкненні развязаць вайну ў Паўночнай Карэі, у Іране... У адрас Рэспублікі Беларусь пастаянна ідуць пагрозы з Пентагона. У суседняй Польшчы запланавана размясціць натаўскія войскі хуткага рэагавання. З маўклівай згоды дзяржаў Заходняй Еўропы, у тым ліку і ФРГ, у Прыбалтыцы, Грузіі, Украіне густымі ўсходамі прабіваюцца парасткі фашызму. Там апаганьваюцца, а то і разбураюцца помнікі пераможцам над фашысцкай Германiяй. А ўзводзяцца новыя помнiкi былым памагатым эсэсаўцаў. Вызваліцеляў Еўропы ад карычневай чумы ў гэтых краінах называюць акупантамі. Гітлераўская свастыка ў Прыбалтыцы і ва Ўкраіне дэманструецца адкрыта. Вуліцам Закарпацця надаюцца імёны гітлераўскіх галаварэзаў, іх узнагароджваюць дзяржаўнымі ордэнамі і медалямі. Мне з болем у сэрцы гаварылі пра гэта ветэраны вайны з Ужгарада, Адэсы, Харкава, якія прыязджалі у расійскi г. Уладзімір, каб адзначыць 65-годдзе слаўнай перамогі ў Курскай бітве. А пра фашысцкую свастыку, якую носяць унукі галаварэзаў, вельмі трапна сказаў наш магілёўскі паэт Іван Пехцераў:

Те, что носили их, звались арийцами,

Были бандитами, были убийцами,

Были они ненавидеть научены,

Ими людей миллионы замучены,

Или в могилы убитыми свалены,

Или в печах крематориев спалены.

Зло вы творите, до власти охочие,

Уж не от их ли поганого имени?

А што немцы? Немцы маўчаць. Быццам так і трэба. Больш таго, немцы так ці інакш прымалі ўдзел у бандыцкім разгроме Сербіі і Ірака. Яны падтрымалі анексію Косава албанцамі. Яны не апошнімі памкнуцца і ў Іран, і ў Украіну, і ў Беларусь, як толькі паступіць каманда ці дазвол з Пентагона, бо вопыту ў іх, ого колькі, назапашана!

Вось чаму я не веру новым немцам, іх фарысейскаму слову. Таму і не пайшоў на сустрэчу з іх прадстаўнікамі.

Злачынствам акупантаў не будзе тэрміну даўнасці

Пралітая мільёнамі савецкіх людзей кроў крычыць у сэрцы, будзіць памяць. Як ахвяра фашысцкай Германіі, маю права патрабаваць спынення бясчынстваў Пентагона i НАТА. Я звяртаюся да маладых беларусаў: не забывайце аб муках, якія выпалі на долю вашых бацькоў і дзядоў, бо бяспамяцтва можа стаць угноенай глебай для праяўлення ў свеце новага фашызму. Я трымаюся і буду трымацца да апошняга дыхання запавету паэта-франтавіка Аляксея Пысіна:

А часам падае руку

З нявіннасцю сяброўскай місіі

Прадажнік той, штo на вяку

У мяне не вымаліць амністыі:

Між ім і мной – нямы абрыў,

Бо я не ўсё яшчэ забыў...

Злачынствам фашызму няма і не будзе тэрміну даўнасці.

Фашызму, як Іудзе, вечны праклён людзей!

Прымірэнне адбудзецца

Упэўнены, што прымірэнне беларусаў і немцаў патрэбна і яно будзе. Толькі не сёння і не заўтра. Пакуль жывыя ўдзельнікі той вайны, пакуль жывыя сведкі, пакуль жывыя ўдовы і сотні тысяч дзяцей вайны, пакуль ФРГ актыўна і адкрыта прымае ўдзел у сумніўных акцыях новых агрэсараў, такое немагчыма. Ганьба і праклён тым справам, ад якіх ракою льецца кроў нявінных людзей. Хай тое вечна помніцца вам, маладым. Прымірэнне можа адбыцца праз некалькі дзесяткаў гадоў, магчыма і раней, але пры ўмове, што немцы паследуюць прыкладу шведаў, што яны і словам, і справай, без фальшу, шчыра пакажуць сваё міралюбства.

Жнiвень 2009 г., сакавік 2014 г.

Пачатак зімы 1944 года

Позняй восенню 1943 года савецка-германскі фронт на Магілёўшчыне стабілізаваўся. Вайсковыя часці Чырвонай Арміі займалі левабярэжжа ракі Проні, а на правабярэжжы былі ўмацаванні нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Франтавая паласа разрэзала на няроўныя часткі Горацкі, Дрыбінскі, Чавускі, Слаўгарадскі раёны.

Снег выпаў, як ніколі ў іншыя гады рана, у ноч з 30 на 31 кастрычніка. Ён лёг на непрамерзлую зямлю. Помню, яшчэ вечарам 30 кастрычніка мы дакапвалі апошнюю дзялянку бульбы ў сотні метрах на поўдзень ад радзішынскага кладзішча. На полі нікога не было, бо мы спазніліся з уборкай: каня мы не мелі і таму чакалі абяцанай ад суседа дапамогі. Выбраную з барознаў бульбу падвечар засыпалі ў ямы і закрылі зверху саломай і зямлёй. Ямы маскіравалі, каб іх не знайшоў вораг ці нехта са сваіх злодзеяў. Калі закрывалі апошнюю яму, з лесу Вардашчына, які знаходзіцца ў некалькіх сотнях метраў, да нас падышоў Мікалай Сяргееў, сын цёткі Агап’і. У ліпені 1941 года ён у складзе батальёна міліцыі капітана Уладзімірава прымаў удзел у кровапралітных баях з фашыстамі каля вёскі Гаі пад Магілёвам і цудам застаўся жывым. Цяпер ён быў намеснікам камандзіра па контрразведцы партызанскага атрада ў Горацкіх лясах. Мая маці Маўра Мітрафанаўна была яго сувязной. Мікалай Якаўлевіч адышоў з маёй маці на некалькі крокаў, каб пагаварыць, а я з сястрой Марыяй давялі да ладу апошнюю схову бульбы. Зусім сцямнела. Мікалай Сяргееў пайшоў сваім шляхам, а мы з рыдлёўкамі на плячах пакіравалі дамоў. Было цёпла, ціха і спакойна, толькі ўсё неба завалакло цёмнымі хмарамі. Раніцай убычылі, што зямля скрозь пакрыта тоўшчай бялюткага снегу, сантыметраў у дваццаць-трыццаць, калі не болей. І падмарозіла. Снег гэты не растаяў. А праз колькі дзён прайшоў яшчэ снегапад. Зямля за ўсю зіму так больш і не адкрылася, дый не замёрзла.Такое для вяскоўцаў было як найлепш, бо лёгка давалася дастаць са схоў закапаныя бульбу і збожжа.

Акупанты, у якіх не было моцы для наступлення, сабраліся зімаваць на Проні. Яны наводзілі свой парадак у прыфрантавой паласе кіламетраў на сорак на захад ад Проні: агараджвалі прасёлачныя дарогі ад снежных заносаў плотам з жэрдзяў і яловых ветак, ачышчалі дарогу пасля кожнага снегападу. Да гэтай працы прымусова прыцягвалі мясцовых жыхароў, у асноўным маладзейшых жанчын, бо мужчыны былі ў Чырвонай Арміі і ў партызанах, а маладзейшыя вывезены ў Германію.

У Дзіўнаве напярэдадні вызвалення

Гэтая вёска ад Радзішына знаходзіца на адлегласці меней двух кіламетраў. Пабудовы вёскі-суседкі добра бачны з вакон нашай хаты. Дзіўнаўцы нацярпеліся ліха ад акупантаў. Яшчэ ў ліпені 1941 года немцы расстралялі на мясцовых могілках дванаццать мірных жыхароў. Аб трагедыях у Дзіўнаве ў маі і чэрвені 1944 года радзішынцы таксама ведалі на той жа дзень. Як вярнуўся з выгнання, чуў і я аповеды ў розных варыянтах. Але найбольш дакладна і ў дэталях тыя крывавыя падзеі ўспрымаюцца з успамінаў Андрэя Цітавіча Паўлючэнкі – сведкі знішчэння немцамі аднавяскоўцаў (Памяць. Шклоўскі раён, 1998. – С. 168–170).

«9 мая 1944 года група партызан днём пераходзіла лясную дарогу паміж вёскамі Саськаўка і Дзіўнава. У гэты ж самы час з Фашчаўкі ў Займішча, дзе стаялі невялікія варожыя гарнізоны, на дзвюх падводах па гэтай жа дарозе ехалі немцы. І так было лёсам наканавана, каб яны сустрэліся, што называецца тварам у твар. Партызаны былі насцярожаныя і заўважылі немцаў першымі. З засады адкрылі агонь і забілі чатырох ворагаў. Некалькім удалося выратавацца. Партызаны сабралі трафеі і пайшлі сваім маршрутам. А немцы тым жа надвячоркам правялі карную экспедыцыю. У Дзіўнаве і Саськаўцы сабралі 11 старых і аднаго падлетка і ўсіх расстралялі. Самаму старэйшаму з расстраляных, майму дзеду па маці з вёскі Саськаўка Сякацкаму Іосіфу Ягоравічу, ішоў 84-ы год, самаму малодшаму хлопчыку з Дзіўнава, Салапаеву Сярожу, не споўнілася і 14. Астатнім было далёка за 60. Назаву імёны расстраляных у гэты дзень усіх дзіўнаўскіх дзядоў: Кавалёў Васіль (дзед Маргай), Гаранкоў Пракоп, Жураў Ціхан, Жураў Мікіта (дзед Цар), Васьковіч Аўхім, Хальцаў Фама. Няхай прабачаць мяне саськаўцы, іх імёнаў, на жаль, не ведаю. Перш чым пакінуць месца расправы, немцы замініравалі некалькі трупаў. Калі родныя забіралі нябожчыкаў, каб пахаваць, адна міна ўзарвалася і пакалечыла жанчыну.

Апошняя трагедыя з крывавым канцом разыгралася роўна за два тыдні да вызвалення – 12 чэрвеня 1944 года. Пасля прарыву апошняй блакады горацкіх лясоў некаторыя партызанскія групы перабраліся ў нашы мясціны. Аднойчы, пераходзячы з аднаго ляснога масіву ў іншы, партызаны пакінулі добра бачны след на чэрвеньскай расе. Гэта прыкмета і паслужыла немцам арыенцірам для праследвання. След вёў міма хутара Хальцава Аксёна Фаміча і губляўся ў лесе. Немцы ў лес не сунуліся, а ўсю сваю звярыную лютасць вымесцілі на сям’і мірнага хутараніна. На парозе хаты застрэлілі гаспадыню Елізавету з паўтарамесячным немаўляткам на руках, а затым падпалілі пабудовы. У схованцы ад дыму задыхнуўся сам гаспадар Аксён Фаміч, 1903 года нараджэння, і два сыны».

І немцы былі розныя

Шэраг эпізодаў з жыцця ў акупацыі даведаўся ад сястры Марыі.

– У снежні 1943 года дзевяць радзішынскіх дзяўчат, – успамінала яна, – немцы прымусова мабілізавалі для падсобнай гаспадарчай працы ў Ордаці, там размяшчаўся нямецкапаліцэйскі гарнізон: на кухні скаблілі бульбу і моркву, агараджвалі дарогу ўздоўж прасёлачнага шляху. Дамоў нікога не адпускалі. Начавалі ў хатах ардачан па 12 чалавек. Спалі на саломе, падасланай на падлозе. На пяць хат у нас была адна карова. Харч быў – баланда. Гэта такое пойла, у якім некалькі бульбяных і маркоўных шалупін плавае. Мы яго вылівалі ў памыйную яму, бо з ежы сёе-тое перадавалі нам з дому. А ў ноч на Ражство Хрыстова на ганку кожнага дома знайшлі невялікія корабы. Спачатку мы спалохаліся: гэта немцы міну падклалі, каб узарваць нас! Але ж цікаўнасць перамагла. Я і Каця Якубава (Бугаёва) пайшлі праверыць. Калі раскрылі кораб, то ўбачылі цукеркі. Каця збегала яшчэ і да суседняй хаты. І там забрала.

Стаялі тады ў вёсцы ў асноўным аўстрыякі і чэхі, але для нас яны ўсе былі немцы-акупанты, ставіліся да нас не так ужо і дрэнна. Аднаго дня нас прымусілі лезці на страху кароўніка, каб скінуць салому і адарваць ад страпілаў жэрдзі для агароджы ўздоўж дарогі. Адна дзяўчына не ўтрымалася за салому і стала падаць са страхі. Ведама ж, яна пыталася ўхапіцца за што-небудзь. Урэшце рука яе схапіла палу шынеля аўстрыяка. Яны разам скінуліся долу. Страха нізкая, і яны не атрымалі траўм. Канваір не толькі не пакараў дзяўчыну, а нават смяяўся разам з усімі.

Салдат-чэх, магчыма экстрасэнс, прадказваў дзяўчынам будучыню. Зоі з Рабкоў, нашай дальняй радні, ён гаварыў «карова» і паказваў мімікай, жэстамі, што яна будзе даяркай. Так яно пасля вайны і сталася. А мне і яшчэ адной дзяўчыне, што мы будзем вучыць дзяцей. І абедзьвум нам гэта спраўдзілася.

Быў і такі выпадак. Нашым канваірам быў немец. Ён не разумеў нашай мовы і гаварыў толькі па-нямецку. Таму пры ім мы гаварылі ўсё, што думалі пра акупантаў, а ён не звяртаў на нас аніякай увагі. Мінуў нейкі час і ён загаварыў на рускай мове. Сказаў, што на адлегласці 30 кіламетраў ад Проні – прыфрантавая паласа, і ўсе людзі з яе будуць адселены. У нас і мову адняло: ён жа чуў, што мы гаварылі. Але ніхто нас не крануў. Не выдаў немец. Выходзіць, што і немцы розныя былі. Другі немец, ён сапраўды не гаварыў па-руску, у пачатку студзеня папярэджваў нас мімікай і жэстамі, гаворачы толькі па-нямецку, што немцы нас павязуць некуды. Але ніхто з нас не зразумеў яго. Толькі пасля ўжо стала ясна: ён нас папярэджваў, каб мы схаваліся. Праз некалькі дзён больш сотні жанчын з Ордаці і суседніх з ёю вёсак, з Радзішына дзевяць дзяўчын і Палагея Кандрацьева, якой было пад 50 гадоў, немцы на аўтамашынах павезлі ў вёску Папоўцы Чавускага раёна для выканання падсобнай гаспадарчай працы. А вось Палагея Кандрацьева ў Папоўцы не трапіла. Яна ўцякла па дарозе. У Бушкаве ў будынку школы спыніліся на начлег. Адна дзяўчына ўбачыла з другога боку будынка запасны выхад, пра які немцы не ведалі. Чалавек восем тады ўцяклі. А мы не ведалі, а то таксама б уцяклі.

Выкраданне дзяўчат

Штодня мы змушаны былі хадзіць на працу. Праз некалькі дзён прышлі мы вечарам з працы, а мне, неўпрыкмет для іншых, мясцовая жыхарка перадае вестку, што прыехалі на санях мая маці Маўра з Касцючыхай, так звалі Агап’ю Міронаву. Каня яны пакінулі ў суседняй вёсцы, у якой папрасіліся на начлег. Гэта гаспадар хаты ім так параіў зрабіць. «Меней прыкметна для немцаў будзе», – сказаў ён.

Стаяла адліга. Калі мама і Касцючыха пераходзілі па льду рэчку Басю, то сустрэлі мясцовую настаўніцу. Яна параіла ім пачакаць часу, калі вечарэць будзе.

– Самі не ідзіце, – сказала яна, – а папрасіце каго-небудзь з мясцовых жанчын, каб яны перадалі дочкам. Так будзе непрыкметна.

Немцаў у Папоўцах было зусім мала, а найбольш чэхі і аўстрыйцы з якойсці тылавой нямецкай калоны. Як толькі нам перадалі вестку, то адразу ж пасля вячэры нас сабралася пяць чалавек: я, Каця Якубава, Каця Міронава (дочка Касцючыхі), Зоя з Рабкоў і яшчэ нехта, не помню ўжо. Больш каму гаварыць не давялося, бо тады б за намі маглі паслаць пагоню. Безумоўна, немцы ўцёкі выявілі, убачылі,што няма нас, але значна пазней, калі мы ўжо выйшлі з Папоўцаў. Яны пайшлі па ўсіх хатах у вёсцы, перавярнулі ўсё там уверх нагамі: рабілі вобыскі, вялі допыты. У некага знайшлі хлебныя сухары, забралі. Але на наш след так і не выйшлі.

Калі мама з Касцючыхай ішлі нас сустракаць, убачылі, што ў адным месцы нейкі дрот ляжыць на дарозе. А калі вярталіся з намі, то гэты дрот ужо вісеў на шастах. Хутчэй, што сувязь нейкая. І толькі выказалі гэтую думку, як пачулі гаворку чужую, нямецкую. На санях яны ехалі, чалавекі тры ці чатыры было. Мы хуценька пахаваліся пад кустамі. Хаця і без лісцяў галінкі, а ле ж ноччу і яны маскіруць. Да таго ж мы ляжалі нерухома. Немцы праехалі спакойна, яны нас не ўбачылі. Мы падняліся і зноўку пайшлі. Начавалі ў таго ж гаспадара, у якога каня пакінулі. А раніцай, яшчэ ўпрыцемку, рушылі ў дарогу. Дамовіліся ісці па двое, каб не так кідалася ў вочы. Так дайшлі без прыгод да Бушкава, а там немцы аблаву робяць, людзей на прымусовую працу забіраюць. Мама забегла ў бліжэйшую хату, а там няма нікога. Яна зняла верхнюю вопратку, села на калодку, каля якой кошык з бульбай стаяў і стала скабліць нажом бульбу, быццам бы яна жыве тут. А конь каля плоту стаяў. Астатнія хаваліся, хто дзе змог: хто ў хаце, хто ў пуні, хто на паграбні. Дзякуй, што мясцовыя жыхары не выдалі.

Як толькі немцы паехалі з Бушкава, мы адразу ж пайшлі далей. У Займішчы, ад якога да Радзішына рукой падаць, нас зноўку непрыемнасць напаткала. Там італьянская калона на пастоі была. Ад мясцовых жыхароў мы разузналі дзе ёсць аб’езд, каб пастоў не было, і непрыкметна выбраліся з вёскі. Падышлі да Радзішына і на кладзішчы ўбачылі аганёк. Потым пачулі галашэнне жанчыны. Паслалі каго-та аднаго разведаць ці ёсць хто ў вёсцы з чужых. Не было ў ноч нікога. А на кладзішчы галасіла Дуня Кандрацьева па брату Юрку, якога нядаўна забілі марадзёры. Так мы аказаліся дома. А Таня Аверкава і астатнія тры дзяўчыны-радзішынкі вярнуліся дамоў дзесьці праз месяц ці два.

Выгнанне радзішынцаў ў бежанцы

5 лютага 1944 года раніцай у Радзішына на конных фурманках-санях прыбыў нямецкі канвой. Загадалі ўсім жыхарам сабрацца, узяць з сабой самыя неабходныя рэчы і пакінуць вёску. Канвой будзе нас суправаджаць да новага месца жыхарства. Больш нічога не сказалі. Ды яно і так ясна: у бежанцы. Маладыя дзяўчаты і хлопцы адразу ж схаваліся ў патаемных месцах, якія былі падрыхтаваны яшчэ з восені. А старыя і хворыя нямоглыя людзі заставаліся ў хатах, яны немцам непатрэбныя.

Схавалася і мая старэйшая сястра Марыя, а бабуля Хадора сказала:

– Няхай лепш заб’юць, а з хаты нікуды не пайду!

Мне схавацца не выпадала, бо маці з трыма малымі дзецьмі не магла ўправіцца: Розе – 14, Леаніду – 12, Анатолю – 6 гадоў. Раней маці нават запрэгчы кабылу ў сані не даводзілася.

Толькі апоўдні нямецкія канваіры сабралі санны абоз, які рушыў па дарозе на Гарадзішча. Уперадзе абозу і ззаду яго – фурманкі канваіраў. Коні ішлі марудна. Немцы не спяшаліся. Ды і мы таксама. На выхадзе з вёскі ўбачыў я, што абоз наш не надта ўжо і вялікі, багата хто з вяскоўцаў схаваўся. Калі мінулі пасёлак Новае Віллянава, пайшоў снег. Перад Гарадзішчам канвой павярнуў абоз улева, праз вёску Старае Віллянава. Снег паваліў густы, хлоп’ямі, нават пацямнела. Гэтую акалічнасць скарысталі цётка Ганна Ратнікава і яшчэ нехта з жанчын, у якіх не было з сабой рэчаў. Яны непрыкметна забеглі ў адзін двор і там затаіліся. Як толькі абоз мінуў вёску, яны вярнуліся дамоў. Начавалі ў вёсцы Акунёўка, з якой таксама некалькі жанчын уцяклі дамоў. У іх не было аніякіх рэчаў, а снег на полі замёрзлы пасля адлігі, трывалы, церунок называецца. Жанчыны накінулі на галовы і плечы белыя пасцілкі і пайшлі напрамкі да лесу.

Іх ніхто не заўважыў. Дабраліся без прыгод. Надумаліся і мы ўцячы на санях. Кабылу Машку і сані церунок трымаў. Толькі падрыхтаваў я сані, як забегла ў хату незнаёмая жанчына, а за ёй немец гоніцца. Немец адчыніў дзверы ў хату, схапіў жанчыну за каўнер паўшубка і пацягнуў на двор. Там пачаў біць кулакамі і выспяткам. Жанчына ўпала непрытомная. Немец паслухаў на яе руцэ пульс, потым стаў шчыпаць яе цела. Жанчына не варухнулася. Ён хвіліну пастаяў, а потым нетаропка пайшоў з двара. Жанчына праз нейкі час ачуняла і кульгаючы пасуналася ў суседні двор. Гэтае здарэнне нас так уразіла, што на пабег не рашыліся.

Назаўтра абоз бежанцаў дабраўся да Оршы. Там нас трымалі не меней тыдня ў канцлагеры, які размяшчаўся ў павецях Аршанскага ільнокамбіната. Лагер змяшчаў тысячы бежанцаў з некалькіх раёнаў Віцебскай і Магілёўскай абласцей. Некаторых трымалі ўжо месяц і болей. Кармілі адзін раз у суткі: давалі пойла з шалупін бульбы і морквы, якія плавалі толькі дзе-нідзе. У нас на санях яшчэ былі дамашнія прыпасы харчу і гэтае пойла маці скармлівала кабыле Машцы, бо наперадзе была яшчэ дарога.

Штодня наведваліся вярбоўшчыкі, агітавалі добраахвотна паехаць у Германію на працу, абяцалі розныя выгоды. Людзі ведалі кошт гэтым абяцанням. І ўсё ж адна сям’я з нашай вёскі дала згоду. Пасля вайны яны вярнуліся дамоў, згубіўшы на Нямеччыне малое дзіця. Маладых хлопцаў і дзяўчат не вербавалі, іх тут забіралі і адразу везлі на катаргу. На той час мне было амаль 17 гадоў, якраз падыходзіў, але я нізкарослы і шчуплы быў, выглядаў на 14 гадоў ды даведку даў валасны пісар Змітрок Васільеў, што мне споўнілася толькі 14 гадоў. І мяне немцы нідзе не затрымлівалі.

З Оршы чыгункай у таварных вагонах абоз давязлі ноччу да ст. Талочын, а потым днём размясцілі ў касцёле пасёлка Талочын. Быў вялікі мароз. Мы з маці па чарзе дзяжурылі на дварэ ля воза, каб хто не паквапіўся на наш невялікі ўжо харч і вопратку.

Назаўтра, 15 лютага 1944 года, якраз на стрэчанне, абоз пад паліцэйскім канвоем даставілі ў Скуратаўскую воласць Круглянскага раёна. Нашу сям’ю і сям’ю смаленскіх бежанцаў пасялілі ў вёсцы Ражкі, а астатніх радзішынцаў – у вёсцы Грыбін.

Жыццё ў бежанцах у любы час было заўсёды незайздросным. Прайшоў нейкі час і харч, які бралі з дому, закончыўся. Давялося нават паспытаць ежы жабрака. Адна з бежанак з Расіі, адзінокая сталага веку жанчына, якая жыла ў Грыбіне, не вытрымала такога жыцця і пакончыла самагубствам. Памёрла ў стагу сена, не прымаючы ні ежы, ні вады. Нашу сям’ю выручыла кабыла Машка. Дзед Сцёпка, дарослыя дзеці якога былі ў партызанах, паставіў кабылу ў свой хлеў і забяспечыў нашу сям’ю бульбай. А збожжа нам, хаця и не часта, давалі сяляне за дастаўку з лесу дроў. У сярэдзіне сакавіка Круглянская камендатура дала дазвол групе бежанцаў на паездку ў Радзішына за збожжам і бульбай. І жыць стала лягчэй. Хлеб – гэта не толькі радасць і сытасць, гэта жыццё. Калі хлеб ёсць, то голаду няма, няхай сабе і нішчымніца.

Шмат хто з ражкоўцаў быў у партызанах. Да прыкладу, з сям’і Аляксеева Захара Нічыпаравіча, які застаўся дома з нявесткай Зінаідай і дзвюмя малымі ўнучкамі, у партызаны пайшлі жонка Праскоўя Захараўна, дзве дачкі – Александрыя і Вольга, і чатыры сыны – Канстанцін, Міхаіл, Іван і Пётр. Ды й тыя людзі, хто застаўся ў вёсцы, у большасці сваёй, так ці інакш таксама падтрымлівалі партызанаў. Адзін з ражкоўцаў, рыбак Бронька, у якога была лодка, вясной, летам і восенню на зары і адвячоркам амаль штодня перавазіў праз Друць партызанаў, якія ішлі на заданне і вярталіся з яго.

Нашы прыйшлі!

Вызваленне ад акупантаў адбылося ў ноч з 27 на 28 чэрвеня 1944 года. Спачатку пачулася страляніна ў Круглым. Потым над пасёлкам успыхнула зарыва. Крыху пагадзя загарэліся хаты ў вёсцы Александроў, у якой размяшчаўся нямецкапаліцэйскі гарнізон. Выразна пачуліся аўтаматныя і кулямётныя чэргі, выбухі гранат, да Ражкоў адлегласць не болей за два кіламетры. Падышоўшыя з таго боку людзі перадалі, што на гарнізон пайшлі штурмам партызаны, а Круглае ўжо ўзята. Гарэлі хаты ў вёсцы Радча, што за рэчкай Друць на шашы Круглае – Талочын. Іх запалілі немцы, якія ўжо адступалі на захад. Да Ражкоў ні немцы, ні паліцаі не дабраліся. Вёска ўцалела. Радасць перапаўняла ўсіх цераз край: нашы прыйшлі!

Праз тры дні мы вярнуліся дамоў.

Бежанцы з Лёўкаўшчыны

Наша старэйшая сястра Надзежда Іванаўна Арцёменка напачатку вайны скончыла Магілёўскі настаўніцкі інстытут, выйшла замуж за настаўніка Ефіменку Паўла Акімавіча і жыла з ім у яго бацькоў у Лёўкаўшчыне Чавускага раёна. У іх ужо была дачушка Марыя, якой было меней года. У верасні 1943 года муж Надзежды пайшоў у партызанскі атрад, а яна з дачкой засталася ў яго бацькоў. Муж яе Павел загінуў падчас нямецкай блакады ў Боўкінскіх балотах, а яны з дачкой засталіся жывыя. Пасля вайны Надзежда ўсё жыццё працавала настаўніцай. Яе дачка Марыя таксама вывучылася на настаўніцу, цяпер на пенсіі.

Некалькі разоў звяртаўся да сястры Надзежды, каб расказала пра ваенную часіну, але яна кожны раз адмаўлялася. Урэшце дала згоду. І вось што пачуў ад яе.

– Просьбу тваю выканаю, хаця я вельмі не люблю вяртацца ў далёкае мінулае, звязанае з вайной: яно надта ўжо прыгнятае, – сказала яна. – У сярэдзіне зімы 1944 года немцы ў Лёўкаўшчыне сталі на пастой. Усіх жыхароў выгналі з хат і выселілі ў суседнюю вёску. А 4 лютага выгналі і з гэтай вёскі і пад канвоем павялі на захад, каб далей ад фронта. Спыніліся на начлег у нейкай вёсцы. Нашу падводу размясцілі ў крайняй хаце: свёкар са свякровай, я з маленькай дачкой і сястра мужа Ірына з трыма сынамі. Усіх нас 8 чалавек. А гэтая вёска не так ужо далёка ад маёй вёскі Радзішына. Мы вырашылі тайком раніцай, яшчэ ўпрыцемках, уцячы. І нам удалося. Па дарозе спыніліся ў вёсцы Карзеева, што ў пяці кіламетрах ад Радзішына. Там жыла Аўхім’я, стрыечная сястра нашай маці. Яна сказала, што жыхароў Радзішына і маю маму з сям’ёй немцы выгналі ў бежанцы. Аўхім’я з мужам Міхалкам прыюцілі нас у сваёй хаце. Праз некалькі дзён прыйшла і мая сястра Марыя, яна хавалася ад немцаў у лесе. Нас стала 9 чалавек, а яшчэ іх сям’я з 6 чалавек – і ўсе ў адной хаце. Што было з прадуктаў на вазу, хутка з’елі. Спалі не распранаючыся, бо ў любую хвіліну маглі з’явіцца немцы і выгнаць у чым хто стаіць ці ляжыць. Ва ўсіх паявіліся вошы. Лазня была – зямлянка. Дровы сырыя. Крыху нагрэем ваду і мыемся ў холадзе. Сталі рашаць як быць далей. Усе мае выказаліся, што трэба вяртацца бліжэй да Лёўкаўшчыны. А я не магла туды паехаць, боязна было, каб хто не выдаў немцам, што муж у партызанах. Пазней дазналася, што Ефіменкі спыніліся ў вёсцы Качурына. Гэта па дарозе Суха ры – Магілёў, ад Лёўкаўшчыны ў сямі кіламетрах. У Качурыне немцаў не было. Там яны і дажылі да вызвалення ў чэрвені 1944 года.

А мяне з сястрой Марыяй запрасіла да сябе другая цётка, Марына, стрыечная сястра нашага бацькі Івана. І мы перайшлі да яе. Немцы ў Радзішыне не стаялі. Наша бабуля Хадора, калі даведалася, што мы ў Карзееве, прыехала на кані і забрала нас. Пра Карзеева сястра Марыя расказала мне некалькі інакш.

Не ўсё, што было на вазу, паелі. Міхалачка, муж цёткі Аўхім’і, аднае ночы абакраў пляменніцу-бежанку. Ён сала і муку перанёс у свае патайныя сховы. А лічыўся ў вёсцы богабаязным чалавекам: насіў крыжык на шыі і хадзіў у царкву на малебны.

Пакуты сястры Марыі

Сястра Марыя, перад тым як папасці ў Карзеева, нацярпелася нямала.

– Цяжка было хавацца ад немцаў, – гаварыла яна. – Хаваліся на гарышчы ў хаце, пад мастом у яме, на полі ў ямах, каля рэчкі ў кустах і ў зямлянцы: хто куды паспее забегчы. І ўпрогаладзь. Стала такое жыццё невыносным. І некалькі радзішынскіх дзяўчат наважыліся пайсці ў партызаны. Дамовіліся аб гэтым з кімсьці з партызан, якія былі ў горацкіх лясах. У дамоўленым месцы каля Гебелеўскага лесу чакалі цэлы дзень. Пад вечар ужо нехта з Маёраўшчыны (выпала з памяці хто гэта быў) прынёс мне запіску ад сястры Надзежды. Яна напісала, што іх выгналі немцы з Лёўкаўшчыны, і яна спынілася ў Карзееве. І тады я не стала чакаць партызан, а пайшла ў Карзеева. Добра што амаль следам за намі прыехала бабуля Хадора і адвезла на кані ў Радзішына. Літаральна праз дзень ці два ў Карзеева прыязджалі гестапаўцы з Чэрнеўкі. Яны шукалі мяне. Хто ім выдаў, што я звязана з партызанамі, так і не даведалася. Хутчэй за ўсё, што нехта некаму прагаварыўся, а той данёс. Людзі розныя былі.

У Радзішыне зноўку давялося хавацца ад немцаў. Часцей каля рэчкі Лешня, калі паспявала. У крутога берага пад густымі альховымі кустамі была выкапана зямлянка, зверху закрытая зялёным дзёрнам, расла на ім трава. Гэтая схова не была бачна ні зверху, ні з берага рэчкі. Калі ішлі хавацца (некалькі чалавек нас было, суседзяў), то мая сястра Надзежда, немцы ў Германію жанчын з груднымі дзецьмі не бралі і яна не хавалася, з пустым вядром ішла ззаду. Яна за намі закрывала ўваход у зямлянку драўлянай крышкай, пакрытай зялёным дзёрнам.

Потым, зачарпнуўшы вядром вады з рэчкі, несла яе дамоў. Нават, каб немцы і ўбачылі, то аніяк бы не западозрылі. А пасля лазні дома начавала. Прыгатоўлю хустку, пальто, абутак. Чуць што, хуценька апранаюся і бягу.

Аднаго дня чуем: сабака брэша, заліваецца. Паглядзела ў акно, а немец ужо ў двор зайшоў. Хуценька ў яму пад мост залезла. Другі раз была ў сяброўкі Ніны Івановай. Пабеглі з ёй да рэчкі і схаваліся ў кустах. Сядзім і ад страху дрыжым: знайсці тут могуць немцы. Пабеглі да яе двара і ў падстрэшшы на хаце схаваліся. І там страх апанаваў. Толькі злезлі, каб іншую схову знайсці, а тут немцы ідуць. У хаце бежанцы былі, на падлозе на саломе ляжалі ўпокат. Мы таксама ляглі побач з імі і коўдрай накрыліся, быццам бы хворыя. Немцы тыфу вельмі баяліся. І гэты немец толькі глянуў і пабег з хаты.

Апошняя гаворка сястры Марыі

Сястра Марыя пасля вайны прадоўжыла вучобу ў Магілёўскім дашкольным педвучылішчы і ўсё сваё працоўнае жыццё прысвяціла дзецям у дзіцячых дамах Магілёва. На 86-м годзе пайшла у іншы свет. Калі мы вялі гаворку пра вайну апошні раз, яна сказала так:

– Усё, аб чым сёння на экране паказваюць, аб чым у кнігах пішуць, у газетах – гэта ўсё не тое. А хто сам бачыў і перажыў, той ведае, як гэта цяжка было. Мы тады смерці не баяліся. Мы баяліся толькі аднаго – каб не трапіць у рабства ў Германію.

Хто болей зверстваў? Розныя былі і сярод немцаў, і сярод рускіх, і сярод беларусаў. Найбольш азвярэлыя былі гестапаўцы, народнікі і банды пад выглядам партызан. Можа, гэта марадзёры, а, можа, гестапа спецыяльныя групы стварала. Забіралі ўсё падрад, нават апошні акрайчык хлеба, пакідаючы нас галоднымі. А радавыя немцы, асабліва аўстрыйцы, чэхі і славакі, – яны людзі паднявольныя, іх сілай заставілі ваяваць. Сярод іх былі і добрыя людзі.

Скажу маладым людзям: няма гора большага, чым вайна, няма бяды большай, чым вайна. Дай Бог, каб яна вас абмінула.

Паветраны бой

На пяты ці шосты дзень, як пачалася вайна, разам з маці пайшлі мы ў вёску Гарадзішча (гэта за сем кіламетраў), каб у краме купіць газы, солі, запалак і мыла. Маці помніла першую імперыялістычную вайну 1914 года і гаварыла, што ў вайну потым нічога нельга купіць, нават калі будуць грошы.

Мы купілі ўсё патрэбнае (у продажы яшчэ ўсё мелася на той час) і крыху адышлі па дарозе дамоў, а тут з боку Шклова якраз над нашымі галовамі вельмі нізка праляцеў самалёт. Наш самалёт. На фюзеляжы можна было разгледзіць чырвоныя зоркі, а ў кабіне лётчыка была бачна яго галава ў шлеме. Следам за ім з вышыні неба, як коршун, рынуўся нямецкі самалёт з чорнымі крыжамі. У паветры рэзанула кулямётная чарга. З якога самалёта – не ўгадаць. Адзін самалёт загарэўся: чорны шлейф дыму слаўся за ім. Убачылі мы, што з палаючага самалёта амаль адначасова выпрыгнулі два лётчыкі. У мяне сумненняў не было: збіт нямецкі самалёт, бо нашы лётчыкі непераможныя. Так нас вучылі ў школе, так пісалі ў газетах і кнігах, так мы бачылі ў фільмах.

Маці мне запярэчыла, але я пабег у той бок, дзе выпрыгнулі парашутысты, каб іх затрымаць. На той час у мяне і ў думках не было, як я змагу гэта зрабіць без аніякай зброі. Прабегшы некалькі соцен метраў, убачыў, што да таго месца не так ўжо і блізка. Людзі, якія ехалі на конях, сказалі , што гэта за вёскай Карасі – адлегласць будзе тры кіламетры з гакам. А што такое гак, то я ўжо ведаў. Таму вярнуўся назад. Маці мяне чакала.

Неўзабаве мы даведаліся, што быў збіты і згарэў самалёт наш, савецкі. Пра лётчыкаў рознае гаварылі: што забіты і што паранены. Чуткі яны заўсёды чуткі. Пазней мы даведаліся, што лётчык быў забіты. Гэта Горын Іван Сяргеевіч. Яго пахавалі ў вёсцы Карасі. У 1958 годзе на магіле пастаўлен абеліск.

Чым пахне асколак

Калі пачалася вайна і немцы перабраліся ўжо на левы бераг Дняпра, то мне, падлетку, цікава было ўбачыць, як ляціць снарад, як ён разрываецца і якія тыя асколкі.

І вось аднаго дня, пасля абеда ўжо, пачуліся разрывы снарадаў. Ляцелі з Казённага лесу (па гуку здагадаўся). Я выбег з хаты і толькі адчыніў дзверы з сенцаў на вуліцу, як убачыў ляцеўшы снарад за рэчкай Лешня. Ён упаў на зямлю блізка да Архіпёнкавага хутара і разарваўся. Засвісталі і зашыпелі асколкі. Адзін з іх упаў метрах у пяці ад мяне, на граду цыбулі, падняўшы дымок пылу. Я нават бачыў, як ён ляцеў. Хуценька падбег да той грады і падняў асколак. Грамаў на пяцьдзясят, а можа і на сто. Цёплы яшчэ. Я паднёс да твару, каб лепш разглядзець, бо бачыў упершыню. Я ўзяў і панюхаў: асколак снарада пахне порахам і цёплым жалезам.

Свой свайго

Якраз ля нашай хаты сустрэліся двое вайскоўцаў: чырвонаармеец і камандзір. У чырвонаармейца – узбека – у руках была вінтоўка. У камандзіра не было нічога. Можа толькі рэвальвер у кішэні?

Гаварылі яны не так ужо і доўга, але вельмі спрачаліся. Нешта даказвалі адзін аднаму. Потым узбек ускінуў вінтоўку і загадаў камандзіру ісці па раўку ў напрамку лесу Вардашчына. Давёў яго да ўскрайку жыта. Там яны спыніліся.

Мы пачулі стрэл. Узбек пайшоў у лес, а камандзір, крыху пагадзя, падняўся (пасля стрэлу ён упаў у жыце) і,трымаючыся рукой за жывот, ужо без плашча, вярнуўся назад і пайшоў у напрамку Дзіўнава. Ён увесь час трымаўся за жывот. Да Дзіўнава ён дайшоў (гэта мы бачылі), а вось што і як далей, тое нам засталося невядома.

Я пайшоў да жыта, ля якога ўзбек стрэліў у камандзіра. На самым краі жытняга поля каласы былі прымяты і на іх ляжаў камсастаўскі плашч. Больш нічога. Кішэні плашча пустыя. Я занёс плашч у іншае месца, каб не было бачна, а вечарам прынёс яго дамоў. Схаваў пад страхой у пуні. Там ён і праляжаў усю зіму. А вясной маці аддала яго былому лётчыку Мікалаю Фёдаравічу Феактыставу, які быў у партызанах.

Салдат спалілі жывымі

З боку вёскі Старыя Чамаданы (калі напрамкі на паўночны захад, будзе сем кіламетраў) пачулася страляніна: гарматная i мінамётная. Праз нeйкi час – зацішша. А потым вялікі пажар. Гадзіны праз паўтары-дзве ля нашай вёскі ўздоўж рачушкі Лешні прабег чырвонаармеец. Мне не давялося яго бачыць (толькі здалёк), бо маці загнала мяне ў бліндаж (яго называлі акоп). Але ў той жа дзень я чуў гаворку жанчын-суседак, якія з iм сустрэліся.

Яны стаялi на лузе з вёдрамі крынічнай вады i гутарылі. Чырвонаармеец дабег да ix i спыніўся. Папрасіў папіць вады. Піў ён прагна, прама з вядра, набгом. Быў без зброі. Твар абгарэлы, адзенне таксама. Адна рука забінтавана. Чырвонаармеец сказаў, што ля Чамадан яны стаялі насмерць. Калі кончыліся боепрыпасы, то пайшлі на ворага ў рукапашную. Ды сілы былі няроўныя. Немцы палонных чырвонаармейцаў, параненых i кантужаных, загналі ў вялікі сарай. Вароты закрылі, будынак падпалілі. Дзякуючы густому дыму, які слаўся да зямлі, яму ўдалося ўцячы. Ці змог яшчэ хто – ён не ведае. Кругом білі нямецкія кулямёты.

Больш падрабязна аб трагедыі ў Старых Чамаданах даведаўся ў апошнія гады. Вось што запомніла жыхарка вёскі Юцова Hiнa Антонаўна, 1922 года нараджэння (Аўхімкаў А. Лёс вёскі. – «Ударны фронт» ад 4 чэрвеня 2005 г.):

«У вёску гітлераўцы прыгналі калону каля пяцісот чалавек. Сярод вайскоўцаў у ёй былі i старыя, i падлеткі, якія гналі калгасную жывёлу на ўсход праз Гарадзішча на Горкі. Дзесьці на гэтай жа дарозе немцы затрымалі многа мужчын, мабілізаваных у нашу армію. Рэзервісты былі без збpoi i ў цывільнай вопратцы, што i ўратавала іх ад расстрэлу на месцы. Калону людзей загналі ў калгасную канюшню, падпёрлі вароты i паставілі ўзброеную ахову. Неўзабаве па фашыстах з урочышча «Альхоўка» быў адкрыты артылерыйскі агонь... Немцы адкрылі агонь у адказ па нашаму войску. У часе гэтай перастрэлкі адзін са снарадаў трапiў прама ў канюшню, у якой знаходзіліся палонныя... Немцы ix не выпусцілі. У агні згарэла больш за 400 чалавек».

А вось што расказала мне другая сведка той трагедыі Марыя Фядотаўна Аўчыннікава (па мужу Марозава):

«Калі гарэла канюшня, на ўсю вёску чуліся жудасныя крыкі палонных. А яшчэ кулямётныя чэргі. Як згарэла канюшня, то чамаданцы бачылі ля варот з двух бакоў высокія груды абгарэлых чалавечых касцей. Сярод згарэўшых зажыва было двое ці трое з нашай вёскi, а яшчэ мой стрыечны брат Андрэй з вёскі Сухары, яны былі ў групе мабілізаваных. Андруша перадаў нам запіску. Мая маці аднесла яму вузялок з ежай, які яна падсунула пад вароты. Немцы на гэта не звярнулі ўвагі. Толькі паспела яна гэта зрабіць, пачалася перастрэлка i яна паспешна пайшла дамоў. Азірнуўшыся, убачыла, што загарэлася канюшня... Пасля пажару немцы сталі хадзіць па вёсцы i страляць у вокны, выганяць людзей. Павыганялі i з бліндажоў. Шукалі чырвонаармейцаў. А перастрэлка яшчэ вялася. Шальная куля трапіла ў жанчыну-суседку i прабіла мякаць голені нагі. А некалькімі днямі раней немцы разламалі дзверы маленькай вясковай крамы. Сяляне памкнуліся нешта ўзяць для сябе, а немцы сталі страляць, забілі маленькую дзяўчынку».

Мне даводзілася ад некаторых людзей чуць, што немцы не адкрылі вароты канюшні таму, што быццам бы чырвонаармейцы самі яе падпалілі. Хлусня тэта. За вайну ў Беларусі фашысцкія карнікі спалілі зажыва людзей многіх соцен вёсак. У тых жа Ст. Чамаданах спалены зажыва за дапамогу партызанам: Шайнікаў Франц Паўлавіч, Шайнікава Бpaнiслава, Шайнікаў Станіслаў Францавіч, Шайнікаў Віктар Францавіч, Шайнікава Таццяна Францаўна.

У Старых Чамаданах пасля вайны на месцы пажару разбіты сквер. У брацкай магіле астанкі больш за 400 ваеннапалонных i мірных жыхароў, згарэўшых зажыва, а таксама забітых у баях. На магіле ў 1967 годзе пастаўлен абеліск.

Пра дзень трагедыі у Старых Чамаданах звесткі супярэчлівыя. У кнізе «Памяць. Шклоўскі раён» пазначаны 15 ліпеня, а сведка Аўчыннікава М. Ф. запомніла на ўсе жыццё, што гэта было на свята Пятра i Паўла, якое заўсёды праходзіць 12 ліпеня.

Ісак

Мой стрыечны брат Ісак Дзмітрыевіч Пруднікаў, 1907 года нараджэння, не ведаю з якой прычыны, падчас акупацыі аказаўся дома, у Ордаці. Хаваўся ў пограбе. У час аблавы немцы яго знайшлі. А яшчэ ў двары знайшлі яны гільзу ад вінтовачнага патрона. Як яна тут аказалася, ніхто не ведаў: ні ён сам, ні сям’я. А немцы і не думалі выясняць. Яны загергеталі: – «Зольдат! Зольдат!» – паставілі мужчыну ля сцяны хлева і на вачах у маці і бацькі расстралялі. Ды яшчэ далі ім па 25 удараў шомпаламі.

Засталіся сіроткамі дзве маленькія дзяўчынкі Надзя і Іра.

Хая

Хая Рыгораўна Лейзаровіч – сястра Бэрты і Басі Лейзаровіч, якія жылі ў Ордаці. Хая была інвалідам з дзяцінства, але атрымала адукацыю і працавала да вайны ў Шклоўскім банку. Калі немцы расстрэльвалі яўрэяў у Шклове, то ёй удалося схавацца ў нейчым доме. І яна пайшла ў Ордаць да сястры Бэрты, якая была замужам за маім дзядзькам-беларусам Фёдарам Мітрафанавічам Глушанковым. Хавалася ў яго доме. Можа нехта падпільнаваў, а можа проста выпадак: паліцаі пачалі аблаву ў вёсцы. Хая сядзела ў пуні ў сене. Ёй паказалася, што схова ненадзейная. Тады яна залезла ў пограб. Але і там ёй было трывожна. Яна вылезла з пограба і гародамі пабегла да рэчкі Бася. Паліцаі прыкмецілі і пачалі страляць з вінтовак. Забілі.

Імя Хаі Лейзаровіч у кнігу «Памяць. Шклоўскі раён» не ўнесена.

Іцка

Яўрэй Іцка са Шклова таксама пазбег растрэлу. Туляўся ў горадзе па знаёмых.

Аднаго разу выбраўся Іцка ў Ордаць: ці то адведаць Бэрту Лейзаровіч (яна была блізкай раднёй), ці, можа, пашукаць новае сховішча, бо ў Шклове знаходзіцца было ўжо немагчыма.

Пры якіх абставінах ардацкія паліцаі злавілі Іцку, тое мне невядома. Павёў яго пешшу ў Шклоўскую камендатуру паліцай Мішка Цішкаў (Міронаў) з Радзішына. Прыходзіць канваір позна вечарам і выхваляецца:

– Узыйшлі мы на мост праз Днепр. На сярэдзіне маста я крычу яму: «Прыгай, жыд, у Днепр, а то застрэлю!». Ён прыгнуў і ўтапіўся.

Хутчэй за ўсё, што Іцка сам прыгнуў у Дняпро, каб пазбегнуць катаванняў у гестапа.

Пасля вайны паліцая судзілі. Адседзеў ён у лагеры 15 гадоў. Пасля жыў нядоўга.

Імя яўрэя Іцкі ў кнігу «Памяць. Шклоўскі раён» не ўнесена.

Васіль Арцёмаў

Васіль Паўлавіч Арцёмаў з Рудзіц Дрыбінскага (цяпер Шклоўскага) раёна мой стрыечны брат. Перад вайной быў кадравым камандзірам Чырвонай Арміі, служыў у Рагачове або ў Рэчыцы Гомельскай вобласці. Ён меў перапіску з маёй старэйшай сястрой Надзеждай. У нашай хаце ў вялікай зашклёнай раме разам з іншымі родзічамі знаходзілася і яго ў вайсковай форме фотакартка. Калі пачалася вайна, то фотаздымкі мы хавалі ад немцаў і паліцаяў. Ад сырасці фотаздымак Васіля быў часткова пашкоджаны.

У вайну Васіль Арцёмаў апынуўся на акупіраванай ворагам тэрыторыі ці, можа, папаў у акружэнне або быў пакінуты для разгортвання партызанскага атрада. Ён знаходзіўся ў партызанскім атрадзе ў мясцовых лясах, актыўна змагаўся з ворагам.

Зімой 1941-1942 года група партызан, у якой знаходзіўся і Васіль Арцёмаў, ішла на заданне і трапіла на засаду немцаў. Партызаны ўступілі ў бой. Але сілы былі няроўныя і партызаны пачалі адыходзіць. Васіль Арцёмаў з кулямётам застаўся прыкрываць адыход сваёй групы. Ворагаў было шмат, перадышкі ў баі не было і Васіль быў вымушаны адбівацца да апошняга. У тым баю ён загінуў…

Гаварылі, што яго сям’я перажыла вайну. Больш мне нічога невядома. Маладзейшы брат Васіля Мікалай ваяваў на фронце, дайшоў да Будапешта, вярнуўся ў Рудзіцы пераможцам. Працаваў у саўгасе «Рабочы». На пенсіі жыў у сям’і дзяцей у Рэчыцы. Там і пахаваны.

Імя В.П. Арцёмава ў кнігу «Памяць. Шклоўскі раён» не ўнесена. А ці ўнесена ў кнігу «Памяць. Рагачоўскі і Рэчыцкі раён», не ведаю.

Радзівон з віламі

Неяк па восені 1941 года паслала мяне маці да стога саломы, каб матрац набіць да зімы. Тады працавалі яшчэ калгасам. Салому дзялілі вазамі, а матрацы ўсе набівалі без чаргі.

Толькі набіў я матрац саломай і стаў дамоў збірацца, а тут п’яны стараста Радзівон з’явіўся. Нікога не турбуе, а да мяне прычапіўся:

– Табе саломы не дам, ты сын старшыні калгаса!

Я не спалохаўся, але стаяў моўчкі, якія тут размовы з п’яным нямецкім старастам. Тады ён закрычаў:

– Прэч адсюль! – схапіў у некага жалезныя вілы і да мяне.

Я крыху адбегся, а ён за мной. Калі я ўбачыў, што Радзівон бяжыць, то не на жарт спалохаўся, бо ніколі не бачыў, што ён бегае…

Не дагнаўшы, стараста кінуў вілы мне ўслед, але не пацэліў.

Газета «Правда»

Наша старэйшая сястра Надзежда ў першы дзень вайны выйшла замуж за Паўла Акімавіча Ефіменку і жыла ў вайну ў вёсцы Лёўкаўшчына Чавускага раёна. Маці наведвалася да яе. Прыйшла з чарговага паходу, разулася і паміж ануч – газета «Правда». Яна дала мне:

– Чытай, Павел перадаў.

Газета «Правда» з-за лініі фронту. Яе палосы фармата раённай газеты. А на іх даклад Сталіна. Я перачытаў аж два разы, каб лепш запомніць. Была радасць, было захапленне: вораг будзе разбіты, перамога будзе за намі!

Гэтую газету Павел Ефіменка (ён быў сувязным аднаго з атрадаў Грышына) перадаў Мікалаю Сяргееву. Маці назаўтра з такой жа перасцярогай аднесла газету для перадачы партызанам. Пасля вайны, калі вучыўся, змест той газеты мяне не адзін раз выручаў на экзаменах па гісторыі.

Павел Ефіменка загінуў у 1944 годзе ў час блакады немцамі партызанскіх атрадаў Чавускага і Быхаўскага раёнаў.

Уратаваў настаўнік

Недзе ці не ў калядную ноч у Радзішына заявіліся партызаны. Хаты ўдоў і жонак чырвонаармейцаў яны міналі. А ў хатах, дзе мужыкі схаваліся ад вайны, бралі збожжа, сала, адзенне. Назаўтра прыехалі ў вёску паліцаі. Санны след вывеў іх у Старыя Чамаданы. Зрабілі вобыскі. У некаторых хатах удалося знайсці рэчы радзішынцаў. Паліцыя арыштавала некалькі мужчын і аднаго падлетка. Прывезлі ў Радзішына для апазнання і допыту. Арыштаваных збівалі, заганялі швейныя іголкі пад пазногці. Вечарам павялі ў прамёрзлы пусты калгасны свіран. Мароз вялікі. Настаўнік Пятро Канстанцінавіч Сікорын сказаў, што хлопец за ноч змерзне.

– Ну, забірай да сябе ў хату, – згадзіліся паліцаі.

Настаўнік хлопца пакарміў, паклаў на печ, каб той адагрэўся. А калі наступіла ноч, то даў яму вопратку і паказаў, дзе можна непрыкмечаным прайсці з вёскі. І параіў, што дома не трэба паказвацца.

Назаўтра настаўнік патлумачыў, што хлопец папрасіўся ў туалет, выйшаў у двор і не вярнуўся, уцёк.

Астатніх чамаданцаў паліцаі назаўтра расстралялі.

Той хлопец, што ўратаваўся, пайшоў у партызанскі атрад, а потым ваяваў і на фронце.

Утаймаваў даносчыка

Паліцай Мішка Цішкаў (Міронаў, той, што канваіраваў яўрэя Іцку ў Шклоў) напісаў данос на пісара Ардацкай воласці Дзмітрыя Макалаевіча Васільева (Змітрака). Паліцай адкапаў нейкія грахі Змітрака падчас калектывізацыі.

Нейкім чынам Змітрок дазнаўся не толькі пра тэкст даноса, але і пра тое, у які час і па якой дарозе пойдзе паліцай, каб дабрацца да Шклова.

У пісара быў рэвальвер. Ён загадзя зайшоў у малады бярэзнік ва ўрочышчы Вадзяное і стаў чакаць. Ідзе паліцай. Змітрок сустрэў яго.

Ніхто не ведае, як і пра што гаварылі пісар і паліцай. Толькі папера з даносам апынулася ў руках Змітрака, а Мішка вярнуўся дамоў. З таго дня паліцай захварэў. Ніхто не ведаў, які дыягназ той хваробы, але праз нейкі час паліцай пакінуў сваю пасаду.

Начныя марадзёры

Вяскоўцаў днём рабавалі акупанты-фуражыры, а ноччу прыходзілі партызаны. Ім таксама патрэбна было адзенне, жывёла, хлеб. Самае жудаснае, што пад выглядам партызан у наваколлі гойсалі банды марадзёраў. Іх засылала і гестапа. У студзені 1944 года ў Радзішыне п’яныя марадзёры забілі Юрку Кандрацьева, маладога хлопца, які адмовіўся аддаць ім свой кажух. У заўсёды вясёлага мужыка-гумарыста Мікалая Васільева яны таксама нешта патрабавалі. А ён на іх пытанне адказаў нейкім жартам. Былы паліцай, цяпер партызан, узбек Латвей паласануў па ім аўтаматнай чаргой. Міколушка, так усе яго звалі ў вёсцы, быў забіты напавал, а яго жонка Сафея, па вясковаму Сафейка, атрымала цяжкае раненне і засталася інвалідам на ўсё жыццё. У хаце кватаравала сям’я бежанцаў з вёскі Паршына, што не­падалёку ад Горак. Бацька, маці і іх маладая дачка былі прашыты смяротнымі кулямі. Назаўтра вёска хавала нябожчыкаў. Пяць трун. Трэба было капаць некалькі магіл. Старэйшых мужчын не хапіла. Папрасілі юнакоў. Іван Казлоў, Грышка Міронаў, я і нехта чацвёрты капалі шырокую, на тры труны, магілу для бежанцаў з Горацкай вёскі Паршына. Было жудасна ад думкі, што капаем магілу для маладой сям’і, для здаровых яшчэ ўчора людзей.

Дзіна і Лёнік

Пасля расстрэлу дзядзькі Фёдара і дзядзіны Бэрты іх дзеці, 12-гадовая Дзіна і 9-гадовы Лёнік, перайшлі жыць да нас і цёткі Ганны. Пражылі не болей двух тыдняў і начальнік Горацкай паліцыі Мінін прыехаў за імі і забраў у Горацкую камендатуру. З Мініным была яго жонка. Яна старалася нечым дагадзіць дзецям: прапанавала ім цукеркі, коўдру (была зіма), але дзеці адмовіліся. У Горках дзяцей трымалі суткі, а потым адпусцілі. Хутчэй, што на гэтым настаяла жонка Мініна.

Галодныя і стомленыя, яны пайшлі ў Шастакі да цёткі Праскоўі, а ўжо дзядзька Цімафей Гракаў прывёз іх на санях у Радзішына.

Праз некалькі дзён за дзецьмі прыехаў з паліцэйскімі бургамістр Ардацкай воласці. Дзетак зноў арыштавалі.

У той жа дзень у нашай пуні ў сене хавалася Бася Лейзаровіч, сястра Бэрты. І добра, што дзеці не толькі не плакалі, яны і голасу не падалі на двары. Вечарам Бася, калі даведалася пра арышт пляменнікаў, плакала наўзрыд і гаварыла, што каб яна пачула, то абавязкова б выйшла і няхай бы яе ўзялі разам з імі.

Ардацкія паліцаі завезлі Дзіну і Лёніка ў Шклоў, а адтуль у Аршанскі канцлагер. А там іх атруцілі газам у душагубцы.

«Іван! Масква!»

Мой дзядька Цімафей Гракаў (жыў у вёсцы Шастакі) расказваў, што ў 1943 годзе ў нямецкім франтавым войску пашырыліся антываенныя настроі. У Шастаках кватараваў штаб адной нямецкай дывізіі. У доме Гракавых астанавіўся нямецкі генерал.

У генерала быў дзяншчык. Той па нашаму не гаварыў, але асобныя словы і асабліва жэсты разумеў. Калі генерала не было, то дзяншчык гаварыў Цімафею: «Гітлер капут! Вайна капут!» – і паказваў жэстамі, што ён антыфашыст, што яго хутка пашлюць у штрафную роту. Потым ён уключаў радыёпрыёмнік, настройваў яго на маскоўскую хвалю і клікаў у хату Цімафея:

– Іван! Масква! Слухай!

Дзядька ішоў да радыёпрыёмніка і слухаў зводку Савецкага Інфармбюро, а дзяншчык стаяў на ганку і каравуліў, каб ніхто з немцаў не зайшоў.

І так было амаль штодня. З тыдзень ці больш. Пакуль антыфашыста не адправілі ў штрафную роту.

«Чатыры! Пайшоў трэці!»

Да адной удавы прыстаў у прымакі акружэнец родам з Расіі. Чымсьці быў пакрыўжаны савецкай уладай. Люта ненавідзеў яе і добраахвотна паступіў на службу ў паліцыю.

Аднаго разу быў я ў цёткі Ганны. Выходжу з дому, а насустрач мне гэты паліцай Яшка Шарай. Пытаецца ў мяне:

– Колькі табе гадоў?

– Чатыры! Пайшоў трэці! – адказваю жартам і пайшоў сваёй дарогай. Чую, як за спіной у мяне лязгнуў затвор бельгійскай вінтоўкі. І тут жа крык майго стрыечнага брата Фёдара:

– Яшка! Яшка! У мяне бутэлька самагонкі ёсць! Пайшлі ў хату!

Пасля Фёдар Ратнікаў гаварыў мне, што каб не перахапіў ён руку паліцая ды не запрасіў на чарку, то не мінаваць стрэлу.

А пытанне наконт гадоў паліцай задаў мне, каб даведацца, ці падыходжу па ўзросту для адпраўкі ў Германію на катаргу.

Засада

Настаўніца-яўрэйка Бася Рыгораўна Лейзаровіч даводзілася маёй маці Маўры Мітрафанаўне залоўкай (яе брат Фёдар быў жанаты на Бэрце, сястры Басі). У вайну яна хавалася ад паліцэйскіх і немцаў у Ордаці, а потым у навакольных вёсках. Часта да нас прыходзіла. Нехта данёс бургамістру Ардацкай воласці.

Аднаго разу, познім вечарам ужо, бургамістр Гарусаў з паліцэйскім прыйшлі да нас. Засталіся начаваць, каравуліць. Наладзілі засаду ў хаце. Бургамістр (было гэта зімой) лёг на печы, а паліцэйскі ўладкаваўся ля дзвярэй. Маці забаранілі, калі хто-небудзь пастукае, падаваць голас і адкрываць дзверы.

Пазней ужо, маці колькі разоў успамінала тую бяссонную ноч:

– Я не спала ўсю ноч. У мяне ад страху ўсё ў роце перасохла. Шасцёра ж дзяцей у мяне: калі Бася прыйдзе, то заб’юць яе і ўсіх нас. Бася прыйшла не ў гэтую ноч, а праз дзень ці два, калі паліцэйскіх не было. Пераначавала. Пісар воласці Іван Феактыстаў перадаў маці, што бургамістр зноў збіраецца рабіць засаду. Бася перайшла да Пелагеі Бугаёвай. Яна да вайны працавала тэхнічкай у пачатковай школе, у якой Бася Рыгораўна настаўнічала. Дачка Пелагеі Наста назаўтра завяла Басю ў Займішча (там была наша радня). З Займішча Бася перабралася ў Ордаць, а адтуль у Шастакі да Гракавых. Цётка Праскоўя Гракава завяла Басю ў Кішчыцы, куды часта наведваліся партызаны. З імі звязацца памагла сястра Мар’і Трутчынай, што выйшла замуж з Ордаці ў Кішчыцы. Так Бася Рыгораўна папала ў партызанскі атрад. Яна змагалася з акупантамі, а потым ваявала і на фронце. Пасля вайны працавала настаўніцай у Ардацкай сямігодцы.

Жыццё было не ў грош

– Немцы ў Радзішына наездамі наведваліся, – гаварыла мая сястра Надзежда. – У сярэдзіне мая 1944 года, вельмі рана, толькі світанак наступіў, па хатах сяльчан хадзіў нямецкі перакладчык і на рускай мове аб’яўляў, каб усе жыхары ішлі на кладзішча. Людзі ўжо звыкліся да ўсяго, нават да найгоршага. Жыццё было не ў грош. У акупантаў на ўсё была адна пагроза: расстрэл!

Я ўзяла малую дачушку на рукі і пайшла, а сястра Марыя палезла ў яму пад мост і там схавалася. Калі падышла да кладзішча, то ўбачыла побач з ім на дарозе на Займішча ўзброеных немцаў. Было іх чалавек дзесяць. Стаялі ўсе ў адну шарэнгу з аўтаматамі напагатоў. Іх начальнікі хадзілі ўперад і назад каля шарэнгі. Нам жэстам паказалі стаць у нізіне каля самага кладзішча. Вяскоўцаў выклікалі, паказвалі жэстамі падыходзіць па чарзе сем’ямі. Я адна з сям’і. Падышла да іх з дзіцём, дачушка ляжала ў мяне на руках. Перакладчык спытаў: «А дзе муж?» Я адказала, што ў Германіі. Мяне адразу адпусцілі, паказалі дзе стаць.

Цётка Ганна Ратнікава таксама падышла адна. Яе паставілі ў іншае месца. Яна па тым часе выглядала яшчэ маладой. І так усіх радзішынцаў перабралі. Былі і дзяўчыны ў сем’ях. Іх усіх адправілі туды, дзе стаяла цётка Ганна. Аддзялілі шэсць ці сем чалавек. Іх пешшу пагналі ў Дзіўнава, а нас адпусцілі па хатах. Акупанты абыходзіліся з мірнымі жыхарамі, з жанчынамі, як з жывёлай.

У гэты ж дзень, калі ўжо вечарэла, усе радзішынскія жанчыны вярнуліся ў вёску і расказалі, што з імі адбылося далей. Прыгналі іх пешшу ў Дзіўнава, а там ужо некалькі дзясяткаў маладых жанчын з Дзіўнава, Ладыжына, Займішча, Грамакоў сабрана. Далучылі да іх і радзішынскіх. Потым усіх іх пагрузілі ў адкрытыя бартавыя аўтамашыны. Калі пад’ехалі да кустоў алешніка Казённага лесу, спыніліся. Загадалі ўсім злезці з ма­шын і наламаць рукамі галін алешніка, відаць, каб падаслаць на падлогу пры начлезе. Радзішынскія жанчыны трымаліся адна адной. Неўзабаве яны аказаліся ўзбоч ад асноўнай групы і бліжэй да лесу. Цётка Ганна Ратнікава мела вопыт уцёкаў ад немцаў, і яна павяла дзяўчын у лес. Невядома, ці заўважылі канваіры іх адсутнасць, але праследвання не было. Астатніх жанчын немцы завязлі ў Лакуці. Гэта вёска на шашы Орша-Магілёў. І там яны прабылі на падсобнай працы аж да вызвалення роднага краю ад акупантаў.

Цягалі на сабе плуг і барану

Сястра Надзежда расказала, што і ў ціхія дні жыццё вяскоўцаў было гаротным, да адчаю цяжкім.

– Беднасць была найвялікшая. Людзі мелі толькі тое, што ў ямах закапана. Мяса, малака, яек, солі не было зусім, бо ў вёсцы не засталося ніводнай каровы, ніводнай свінні, авечкі, не было і курэй. Коней можна было пералічыць на пальцах рукі, іх хавалі ў лесе. Нават сабак перабілі ўсіх па чарзе: днём адстрэльвалі немцы і паліцэйскія, а ноччу – партызаны. З жыўнасці толькі каты і засталіся. На паляне ў Грамадным нехта знайшоў застрэленага каня. Людзі не звярнулі ўвагі, што мяса нясвежае. Каня рассеклі на часткі, разабралі і з’елі. Ніхто не паклапаціўся, каб даведацца, заразны ён ці не.

Я гаварыла ўжо, што коней былі адзінкі, а вясной 1944 года засеяць сядзібы трэба было ў кожным двары, а ўсюды – адны жанчыны. Калі садзілі бульбу, то ў плуг станавілася восем жанчын. На доўгім пяньковым гужы праз кожныя паўметра-метр былі прымацаваны чатыры ворчыкі. Па абодва бакі гужа станавіліся за ворчык дзве жанчыны і бралі яго на грудзі, як бурлакі на Волзе, і цягнулі плуг. А дзявятая жанчына ўпраўляла плугам. Сабіраліся – я, Марыя, цётка Ганна, Кацярына і яшчэ жанчыны-суседкі. Агароды засявалі па чарзе. Ой, гэта ўжо вельмі цяжкая праца. А вось ячмень сеяць было лягчэй. Каб цягнуць барану, дастаткова было чатырох жанчын. Сяўца наймалі з Маёраўшчыны. Прозвішча яго Прымуза, ён прымак Зіны Сікорынай. Як ён утрымаўся адзін з мужыкоў, не ведаю. А ў нас бабуля Хадора ўмела сеяць, яна сама з сявенькай добра ўпраўлялася. У нашай хаце жыла жанчына-бежанка з хлопчыкам з Горацкага раёна. Яны захварэлі тыфам. Спачатку хлопчык, а потым і яна. Абое выздаравелі, але хвароба перайшла да нашай бабулі Хадоры. Не было ні ўрача, ні лекаў і стары арганізм не справіўся з інфекцыяй. Бабуля памёрла за некалькі дзён да Сёмухі, напярэдадні вызвалення. А потым тыфам, – расказвае Надзежда, – перахварэлі спачатку Марыя, а потым і я. Дату смерці бабулі дакладна ніхто не помніць, бо не было ні гадзінніка, ні календара, ні газет. Людзі ведалі толькі дзень тыдня. Пахаваннем бабулі Хадоры займалася цётка Ганна. Яна і месца на кладзішчы выбрала, і ўсім астатнім распарадзілася.

А есці хочацца

Мы ў выгнанні ў Ражках Круглянскага раёна ўжо больш за месяц. У нас кончыліся ўсе прадукты... Грошай аніякіх і прадаць няма чаго. А есці хочацца. І пайшлі мы, дзеці, прасіць міласціну. У сваёй вёсцы сорам было. Яно і ў чужой – сорам, але ж там цябе не кожны ведае, не кожны дзень людзі бачаць. Хадзілі ў Лыскаўшчыну, Александроў, Грыбін, Красуліна, Араву і нават за пяць кілометраў у Бурнеўку. Навучыўся я ад хлопца-выгнанніка Пятра на агні ў жасцянай банцы з-пад кансерваў плавіць дробныя алюміневыя абломкі самалёта і ў форме з пяску адліваць лыжкі. Мяняў іх на хлеб, бульбу. Але попыт на такую прадукцыю быў вельмі слабы. Лыжак у людзей хапала, было б што есці. Здаралася і такое, што лыжку не куплялі, а клалі ў торбу маленькі акрайчык хлеба ці пару бульбін. Тут мне прыйшло на памяць прыслоўе суседа Міхея Ісачанкі з нашай вёскі Радзішана: «Як не даясі, дык залатога каня за скарынку хлеба аддасі» (ён жывым вярнуўся з вайны, рабіў у калгасе).

Зрэдзь бралі з сабой, ён вельмі ўжо прасіўся, пяцігадовага браціка Толю. Гэта калі ішлі блізка – у Лыскаўшчыну ці Красуліна. Нам людзі часцей маглі даць пару бульбін ці наогул адмовіць, бо жабракоў у наваколлі было шмат, пачні надзяляць усіх, то заўтра і самім не будзе чаго есці. А малому рэдка адмаўлялі. І давалі не бульбіну, а каліва хлеба, аладку, а то і сала ледзь-ледзь. Неяк адна жанчына пайшла ў хлеў і вынесла цёпленькае курынае яйка. Далікатэс. Забылі ўжо, калі елі такое. Быў малы з братам Леанідам, якому чуць больш за дзесяць гадоў. Дзеці яшчэ абое. Сталі яны, як выйшлі на вуліцу, раіцца: што з ім рабіць? Калі дамоў прынесці, то як яго дзяліць на ўсіх? Пагадзіліся, што трэба яйцо лепш тут удваіх выпіць. Але адно на дваіх, выходзіць – па палавінцы. Леанід у наску яйца трэсачкай прабіў адтуліну:

– На, Толя, пі. Ды глядзі, пі толькі палавіну і не болей, другую палавіну – мне.

Малы пацягнуў да сябе раз, другі – ня йдзе ў рот жаўток. Пацягнуў мацней. А яно – боўць і ўсё ўскочыла ў рот. Ён яго не глытае. Спалохаўся: угавор быў папалам. Раскрыў рот і паказвае знакамі: што рабіць? А Леанід быў змалку вельмі ўжо гідлівы. Што другому ў рот папала, тое ні за што есці не стане, хаця б і вельмі галодны быў. Ён раззлавана крыкнуў: «Еш ужо!». Ды малому пад зад каленкам. І неўдамёк абодвум было, што жаўток курынага яйка ну аніяк папалам не падзеліш! Хаця, паспрабуйце, можа, у вас атрымаецца?

Убачыў сусед дзед Сцёпка, што мы ходзім па вёсках з торбамі, жабруем, і сказаў нашай маці:

– Маўра, прыхадзі і бяры ў пограбе (ў Ражках Другіх істопак не рабілі) бульбы і буракоў столькі, колькі сям’і трэба. А вясной, калі дажывём, дасцё мне кабылу, каб агарод узараць і пасеяць.

I нам не прыйшлося больш жабраваць па вёсках. А калі трэба было каму з ражкоўцаў, у каго не было каня, прывезці з лесу дроў, то я запрагаў кабылу Машку ў сані і ехаў з імі ў лес, які быў побач з вёскай. І мне гаспадары насыпалі ў торбу крыху зерня ці мукі.

Вызваленне Радзішына

Вызваленне ад нямецкіх захопнікаў усе вяскоўцы чакалі яшчэ восенню 1943 года, але тады фронт затрымаўся на Проні. Вельмі ўжо чакалі вызвалення вясной 1944 года і дачакаліся ў канцы чэрвеня. Наша сям’я была ў бежанцах у Круглянскім раёне. Але старэйшыя мае сёстры хаваліся ад акупантаў у Радзішыне. Пра вызваленне вёскі яны расказалі так:

– Фронт праз нашу вёску, як і на пачатку вайны, не ішоў. Не было вялікай колькасці салдат, тэхнікі, баёў. Пра вызваленне даведаліся нечакана. Удзень, яшчэ да абеда, па ардацкай дарозе ў вёску ўвайшоў невялікі атрад чырвонаармейцаў, некалькі дзясяткаў чалавек. Ішлі яны пешшу. Мабыць, разведгрупа. Салдаты ў запыленным адзенні, стомленыя, але бадзёрыя: яны гоняць акупантаў з роднай замлі.

Салдаты спыніліся ў вёсцы на прывал на лічаныя хвіліны. Вяскоўцы адразу ж выйшлі на вуліцу сустракаць сваіх вызваліцеляў. Радасць лілася праз край. Людзі віншавалі адзін аднаго, абдымалі салдат, як сваіх родных, выказвалі ім сваю ўдзячнасць. А салдаты не хавалі здзіўлення, убачыўшы жывых жахароў вёскі:

– Гэта першая вёска на нашым шляху, у якой ёсць людзі, – сказалі яны.

Салдаты доўга не бавіліся і пайшлі шляхам на Дзіўнава. Праз нейкі час мы пачулі, што за Дзіўнаўскім лесам перад Саськаўкай ідзе бой.

Радзішынцы сёння не могуць сказаць дакладна, які гэта быў дзень тыдня і якое чысло месяца. Не было ні газет, ні радыё, ні календара, і людзі збіліся ў разліках.

Вось такі аповед пра вызваленне. Я мяркую, што вызваленне вёскі Радзішына адбылося, хутчэй за ўсё, 26 чэрвеня 1944 года. Чаму? Ды таму, што 24 чэрвеня былі вызвалены Шастакі пад Дрыбінам (у 25 км ад Радзішына) і Чэрнеўка (у 10 км). Пра тое паведамлялася ў аператыўнай зводцы ад Савецкага інфармбюро. 28 чэрвеня быў узяты Шклоў, а таксама Круглае.

Здагадкі радзішынцаў пра бой каля Саськаўкі пацвердзіліся. На саськаўскіх могілках пахаваны адзінаццаць воінаў 557-га стралковага палка 153-й стралковай дывізіі 49-й арміі 2-га Беларускага фронту, якія загінулі ў чэрвені 1944 года пры вызваленні вёскі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Гэтыя звесткі ёсць на абеліску, які пастаўлены на магіле воінаў у 1972 годзе.

Вызваленне Круглага

І пачалося. У ноч з 27 на 28 чэрвеня 1944 года пачулася страляніна ў Круглым. Дарэчы, мясцовыя жыхары Круглае называлі Кругля: «пайду ў Круглю», «вярнуўся з Круглі». Ад Ражкоў да Круглага кіламетраў шэсць, а напрамкі яшчэ меней. Над пасёлкам віднелася зарыва. Крыху пагадзя загарэліся хаты ў вёсцы Александроў, у якой размяшчаўся нямецка-паліцэйскі гарнізон. Потым пачулася страляніна, выбухі гранат. Да Ражкоў Другіх адлегласць кіламетры два, таму чутнасць, ды яшчэ ў начны час, была добрая. Падышоўшыя з таго боку людзі перадалі, што на штурм гарнізона пайшлі партызаны, а Круглае ўжо ўзята. Мы ўбачылі, што загарэліся хаты і ў вёсцы Радча, што насупраць Ражкоў у двух кіламетрах праз Друць. Іх запалілі немцы, якія ўжо адступалі на Талочын.

Трывожна і радасна. Спаць у гэтую ноч не клаліся. А раптам з’явяцца немцы ці паліцаі і падпаляць вёску? Ведалі пра выпадкі, калі немцы жывымі спальвалі людзей. Схаваліся хто дзе мог. Але ў Ражкі Другія ніхто не прыйшоў. Ацалелі і Ражкі Першыя. Ведама ж, вялікая радасць для жыхароў. Назаўтра ўбачылі, што шаша Круглая-Талочын, якая з высокага ўзгорку Ражкоў Другіх як на далоні, зусім пустая, няма на ёй аніякай нямецкай тэхнікі.

Праз нейкі час пайшла наша, савецкая тэхніка. Радасць выплёскваецца з грудзей – шчасце! Збылося тое, чаго чакалі тры даўжэзныя гады. Першымі ў Радчу на сустрэчу з вызваліцелямі пабеглі, дакладней, паляцелі як на крылах, дзеці і падлеткі, не болей з дзясятак нас было. Са мной быў самы меншы брат Толя. Рэчку перайшлі ўброд, мы яго добра асвоілі за вясну. На шашы ўбачылі чырвонаармейцаў: яны засяроджаны на рамонце машын. Салдаты ў запыленых кірзавых ботах, дзе-нідзе парваных, і ў мокрых ад поту злінялых гімнасцёрках. Убачылі чужых, незнаёмых, і разам з тым нашых, родных! Салдаты таксама вельмі ўзрадаваліся сустрэчы з намі. Малым давалі цукеркі, пячэнне, а потым усіх запрасілі пакаштаваць салдацкай кашы. Такой смачнай паказалася яна нам! Мы дазналіся, што пасёлак Круглае вызвалены ноччу. У ворага было ля двух батальёнаў жывой сілы і шмат баявой тэхнікі, а яшчэ моцныя абарончыя збудаванні. Але за некалькі гадзін гарачага бою праціўнік быў разбіты ўшчэнт.

Калі мы з Радчы вярталіся ў Ражкі, то ля рэчкі ў хмызняку недалёка ад броду ўбачылі пакінутую немцамі аўтамашыну. У кузаве яе знайшлі сёе-тое з трафейных прадуктаў. Мы іх падзялілі між сабой. Кожны ўзяў колькі данесці.

Калі пераначавалі, то ўсёй сям’ёй (застаўся дома толькі Толя) пайшлі ў Круглае. Там згарэлі сцены і дах варожага склада з соллю, а соль засталася некранутай, бо яна не гарыць. Так перадалі людзі, якія ўжо прыйшлі адтуль з соллю. А ў нас не было ні крупінкі солі.

Па дарозе ў Круглае малюнак жудасны! Па абодва бакі бальшака валяецца пабітая нямецкая тэхніка: аўтамашыны, павозкі, бронетранспарцёры. У канавах і далей ад бальшака як папала ляжаць трупы немцаў. Іх многа, вельмі многа. Дзе-нідзе і забітыя коні. Трупы ад жары сталі разбухаць, таўшчэзныя. А смуродам ад іх нясе, аж моташна становіцца.

Набралі солі як панесці кожнаму па сваёй сіле. І толькі мы выйшлі з Круглага, пачалася артылерыйская перастрэлка. Снарады ляцелі над намі: і ў адзін бок, і ў другі. Мы бачылі, што ляцелі яны высока, нас не зачэпяць. Але ўсё роўна было страшна: а раптам адзін снарад выпадкам скінецца на нас? Ды соль не кінулі. Да гэтага соль даставалася цяжкай працай і яе заўсёды не хапала.

Дзень Перамогі

Радыё ў вёсцы Радзішына не было. Газеты атрымлівалі на другі дзень пасля выхаду ў свет. Вестка пра Вялікую Перамогу над фашысцкай Германіяй дайшла да радзішынцаў нечакана: нехта раніцай 9 мая 1945 года перадаў з сельскага Савета, што Дзень Перамогі. Ардацкі сельскі Савет меў тэлефонную сувязь з райцэнтрам.

У перамогу над фашысцкай Германіяй людзі верылі з самага пачатку вайны. Слаўную перамогу над ворагам чакалі чатыры даўжэзныя і цяжкія гады. І дачакаліся!

Быў ціхі ясны сонечны веснавы дзень. Вельмі прыгожы. Я прывёў з папасу пару коней, надзеў на іх хамуты і паехаў верхам на поле, якое было за рэчкай Лешня, амаль што побач з домам. І толькі ўзяўся за ворчык, каб замацаваць гужы і пайсці першую баразну за плугам, як маю ўвагу прыцягнулі моцныя радасныя крыкі на вёсцы. Прыслухаўся і стаў углядацца. Бачу, нехта адтуль бяжыць да мяне. Падбегшы бліжэй, ён крыкнуў:

– Распрагай коней! Перамога! Будзем святкаваць!

Тут такая радасць апанавала, што я пачаў крычаць:

– Перамога! Наша Перамога!

Дарослыя вяскоўцы радаваліся як дзеці. Віншавалі адзін аднаго з радасцю і слязамі на вачах. Перамога дасталася выключна дарагой цаной чалавечых пакут і ахвяр. Жылі галаднавата, але ў кожнай хаце быў накрыт няхітры святочны стол.

А вечарам у вёсцы ладзілі агульнае калгаснае свята. На Дошцы Гонару высвечваліся прозвішчы хлебаробаў-ударнікаў. Сярод іх знайшоў сваё і сваіх сяброў – Івана Казлова і Фёдара Кавалёва. Нас пасадзілі за стол побач з заслужанымі дзядамі. Нас уганаравалі.

Дзень 9 мая 1945 года запомніўся мне на ўсё жыццё. Здаецца, што гэта быў найбольш значны момант у маім жыцці. Было адчуванне найвялікай радасці і шчасця.

2006, 2014 гг.

Пасля вызвалення

У першыя дні пасля выгнання акупантаў паўсюдна наладжвалася мірнае жыццё.

У наваколлі былі адноўлены сельскія саветы і калгасы. Працаваў і радзішанскі калгас «Пяцігодка ў чатыры гады». Машка з жарэбчыкам пайшлі ў агульны статак. Я стаў працаваць у полі. Да Машкі далучылі яшчэ адну кабылу, таксама з жэрабяткам. I я з усходу да захаду сонца, з перапынкамі толькі на адпачынак коням, хадзіў за плугам, за бараной.

Харч быў – нішчымніца: ні свіней, ні курэй і качак ні ў каго не было. Аніводнай каровы ў вёсцы. Уратавала, што захаваліся мінулага года жыта і ячмень, зерне якіх было закопана ў ямы-схованкі. А яшчэ выраслі пасаджаныя людзьмі вясной бульба і гародніна.

Да перамогі заставалася яшчэ дзесяць даволі доўгіх месяцаў, але ўжо не такіх невясёлых і цяжкіх, як у выгнанні. Рабіў у калгасе я больш года, без выхадных, без водпуску. Так працавалі ўсе калгаснікі, каб наблізіць перамогу над фашызмам.

Разам са старэйшымі людзьмі на калгасную Дошку ўдарнікаў было занесена і мае прозвішча.

Але самай вялікай радасцю, якая і сёння сагравае маю душу, стала вестка пра Перамогу над Германіяй.

Успомнім пайменна

З франтоў пасля вайны вярнуліся нямногія радзішынцы. Пераможцамі прыйшлі: Аверкаў Васіль Аляксеевіч, Арцем’еў Іван Лукіч, Бугаёў Павел Данілавіч, Бугаёў Фёдар Данілавіч, Васільеў Уладзімір Мікалаевіч, Глушынскі Мікалай Юр’евіч, Ісачанка Раман Панасавіч, Ісачанка Міхей Кірылавіч, Казлоў Фёдар Захаравіч, Казлоў Сяргей Фёдаравіч, Казлоў Мікалай Фёдаравіч, Ратнікаў Якаў Паўлавіч, Ратнікаў Грыгорый Якаўлевіч, Чапяленка Цімафей, Феакцістаў Фёдар Радзівонавіч, Феакцістаў Іван Фадзеевіч, Міронаў Пётр Пятровіч і яшчэ нехта. Радзішынцы – Кандрацьеў Кузьма Феакціставіч, Савельеў Павел Еўсцігнеевіч, Феакцістаў Гаўрыіл Яфімавіч, Феакцістаў Васіль Радзівонавіч – загінулі ў баях. Савельеў Іван Аляксандравіч памёр ад ран. Астатнія прапалі без вестак у 1943 і 1944 гадах, прычым, пераважная большасць іх, у жніўні 1943 года. Сярод прапаўшых без вестак: Баранаў Мікіта Яфімавіч, Бугаёў Стэфан Емельянавіч, Васільеў Цімафей Ігнатавіч, Зязюлін Мітрафан Піліпавіч, Кандрацьеў Іван Мікітавіч, Кандрацьеў Фёдар Мікітавіч, Міронаў Мікалай Цітавіч, Ратнікаў Андрэй Малахавіч, Феакцістаў Васіль Дзям’янавіч, Феакцістаў Мікалай Фёдаравіч, Феакцістаў Сцяпан Андрэевіч, Феакцістаў Сцяпан Радзівонавіч, Чапяленка Васіль Ціханавіч, Чапяленка Фёдар Цімафеевіч...

А яшчэ нідзе не ўлічаны і загінулі: Лаўроў Васіль Самуілавіч, Ратнікаў Васіль Малахавіч, Ісачанка Панас Кірылавіч... Загінуў у Германіі Казлоў Міхаіл Фёдаравіч. Забітыя ў вёсцы Васільеў Мікалай і Кандрацьеў Георгій.

СВЕТЛАЯ ІМ СЛАВА I ВЕЧНАЯ ПАМЯЦЬ!

2014 г.

Спрэчнае анкетаванне

Кандыдат гістарычных навук, выкладчык МДУ імя А. Куляшова А.Р. Агееў разам са студэнтамі правёў даследванне-анкетаванне людзей, якія перажылі Вялікую Айчынную вайну. Сярод іншых пытанняў было i такое: «Калі было галадней?». Адказы былі такія: у 1941-1944 гг. – 41%; у 1945-1946 гг. – 39% (Шклоўская газета «Ударны фронт» ад 3 снежня 2008 г.).

Такія адказы многіх здзівілі. Вучоны да гэтых лічбаў аднёсся скептычна i адзначыў, што голад быў большым менавіта ў першыя пасляваенныя гады.

Гэтае пытанне i мяне балюча закранула. Ёсць i ў мяне што сказаць, бо ў пачатку вайны мне было 14 гадоў. Cвaiмi вачамі бачыў вайну. Выдаў мастацка-дакументальны зборнік «Радзішанскі летапіс вайны» і аповесць «Выгнаннікі», перажыў разам з аднавяскоўцамі акупацыю i за паўгода да канца яе выгнанне ў бежанцы. Пасля вызвалення з фашысцкай няволі ў 1944-1945 гг. працаваў у калгасе «Пяцігодка ў чатыры гады» вёскі Радзішына Ардацкага сельскага Савета, а з кастрычніка 1945 года пайшоў вучыцца ў Магілёўскае культасветвучылішча. Так што зведаў усё на сабе i скажу пра тое, што было, як на споведзі.

Як харчаваліся людзі падчас акупацыі

Не памятаю ўжо, ці плацілі падаткі сяляне ў канцы 1941 i ў 1942 годзе. Ведаю, што немцы на фуражных фурманках вывозілі самі, але зрэдку i нямнога, бо наша вёска знаходзілася воддаль ад дагледжаных дарог, і партызан не было блізка. Таму з харчам было лепей, чым да вайны. Праўда, не раскашавалі, але ж голаду не было. Даводзілася, хаця i не часта, паспытаць чыстага ржанога хлеба.

У 1943 годзе Шклоўская нямецкая камендатура аб’явіла сельскагаспадарчы падатак на кожны двор з пералікам вагі збожжавых культур i нават буракоў. I гэты падатак наўрад ці перавышаў даваенны. Здаецца мне, што i не ўсе яго адвезлі цалкам. Больш таго, для нашай сям’і i яшчэ некалькіх сямей чырвонаармейцаў падатак быў значна зніжаны, бо аграном Арсен Цыкуноў (пры Ардацкай воласці была пасада агранома) склаў акты, згодна з якімі частка палеткаў сельскагаспадарчых культур вымакала, частка пашкоджана ці знішчана засухай. Мне нават не запамяталася, каб я вазіў падатак у Шклоў. Таму хлеба i бульбы хапала. Сеялі па невялікай дзялянцы лёну i канаплі, а таму былі свае льновалакно i пянька, а яшчэ вельмі смачны i пажыўны канапляны алей і жмыха (цяпер бы ix паспытаць!).

Пагоршала i да крытычнага з восені 1943 года, калі фронт стаў на Пpoнi. Населеныя пункты ў басейне рэчкі Басі апынуліся ў прыфрантавой зоне. З некаторых вёсак акупанты выселілі частку людзей. А тыя, што засталіся, знаходзіліся ў лесе, у схованках, зведалі паўгалоднае жыццё, бо ўдзень зварыць страву было складана. Яшчэ горш было тым, хто апынуўся ў выгнанні. Праўда, Круглянская камендатура вясной 1944 года дала бежанцам дазвол, каб з’ездзіць у Радзішына i прывезці захаванае ў ямах збожжа (немцы адчувалі, што ix чакае адплата i менш здзекваліся).

Акупанты-фуражыры час ад часу забіралі кароў, свіней, авечак, курэй, радзей збожжа, бо яно было захавана у ямах на полі цi пад павецямі. А вось ад партызан схаваць было цяжка. Яны забіралі жыўнасць, якую не паспелі вывезці немцы, цёплае адзенне, збожжа, апошняе сала (свіней ужо не было), печаны хлеб i г.д. Спачатку рэквізіцыя была з гаспадарак стараст i сямей паліцаяў, потым з сямей, у якіх пражывалі працаздольныя мужчыны, а пазней i ў жанчын з дзецьмі, чый бацька ваяваў у Чырвонай Apміi. Некаторыя партызаны былі з сем’ямі i iм таксама трэба было харчавацца. Такі час быў. А яшчэ горш, калі ўрывалася ў вёску каманда марадзёраў. Гэтыя адмарозкі адразу ж шукалі самагонку i напіваліся, а потым «гаспадарылі» – забіралі ўсё, што iм глянецца. Партызаны ў Горацкіх лясах некалькі разоў расстрэльвалі такіх марадзёраў з былых паліцэйскіх. Але ж каманды марадзёраў засылала ў прыфрантавую паласу яшчэ і гестапа, каб скампраментаваць партызан у вачах насельніцтва. Гестапаўскія мярзотнікі пад выглядам партызан забівалі мужчын, насільнічалі жанчын, рабавалі ўсё падрад, пакідаючы сем’і з дзецьмі на жабрацтва. У Радзішыне аднае ночы марадзёры з аўтамата забілі ў дзвюх сем’ях мужчын i трох бежанцаў з вёскі Паршына Горацкага раёна.

У прыфрантавой паласе i ў бежанцах сяляне харчаваліся ў асноўным бульбай. За шчасце лічылася мець на абед хаця б некалькі крупінак солі. Найчасцей ужывалася печаная бульба. З жыўнасці засталіся некранутымі толькі каты. Сабак днём (зрэдку, каб павесяліцца) адстрэльвалі немцы i паліцаі, а ноччу, падрад ycix, партызаны, каб не выдавалі ix cвaiм брэхам.

Пасля вызвалення

З вяртаннем Савецкай улады, як толькі прагналі акупантаў, у поўнай меры пачаў выконвацца сельгаспадатак. Заклік «Усё – для фронта!» – гэта не толькі гучныя словы. Ён выконваўся хутка i дакладна. Калгаснікам выдавалі на працадні толькі пасля таго, калі будзе да апошняга кілаграма здадзена нарыхтоўка, i ў калгасны свіран засыпана адборнае насенне для будучага ўраджаю. А заставалася збожжа нямнога. Таму жыць было галадней, чым у 1941-1943 гадах. Поўных людзей у вёсках не было, ніводнага. Kaлi я прыйшоў на прызыўны пункт у Шклоўскі ваенкамат восенню 1944 года, то рост мой быў 156 сантыметраў, а вага 40 кілаграмаў (i гэта ў 17 гадоў!). Таму і на фронт не патрапіў. Taкix з нашай невялікай вёскі аказалася трое. Праз год без змен, xiбa што рост на тры сантыметры прыбавіўся. Урач з медкамісіі спытаў, чым я харчуюся. «Бульбай», – адказаў я. Ён пapaiў мне з’ядаць за абедам на дзве бульбіны больш. «А дзе ix мне ўзяць?» – спытаў я ў яго.

Падчас вучобы давалі прадуктовыя карткі. Норма хлеба на дзень – 500 грамаў. Сёння скажуць, што гэта дастаткова. Так, сёння хапае, можа, i застаецца яшчэ. А вось пры нішчымніцы ў 1945-1946 гадах ды i ў наступным галодным, а яшчэ калі малады арганізм расце, зусім мала. Кожны дзень жыў адчуваннем, што хочацца есці. Не было ніводнага дня, каб быў сытым. Сёння маладыя людзі мараць, каб мець камп’ютар, аўтамабіль, кватэру шыкоўную i г.д., а мая мара ў маладосці была адна: пад’есці ўдосталь хлеба, звычайнага чорнага хлеба, думалася, што тады буду я шчаслівы...

І толькі пасля адмены картачнай сістэмы, калі на прылаўках прадуктовых крам паўсюдна ляжаў у вольным продажы хлеб, праз некалькі месяцаў, а калі па праўдзе, толькі праз год цi два я адчуў, што ўдосталь адведаў хлеба. І праз год-два мой рост дасягнуў 169 сантыметраў, прыбавіўся таксама і вагой.

Я добра разумею селяніна, які за абедам кожную крошачку сабярэ са стала. I не магу раўнадушна назіраць, калі на сметнік гараджане (на сяле i сёння такое не зробяць) выкідваюць паўбуханкі хлеба ці крыху зачарсцвелы батон.

На аснове прыведзеных прыкладаў i фактаў адназначна сцвярджаю, што i ў 1944 годзе пры немцах, i ў 1945-1946 гадах пры Савецкай уладзе, было галадней, чымсьці ў 1941-1943 гадах.

Трэба помніць сялянскую ашчаднасць

Дадам яшчэ, што ў пасляваенныя гады i пазней было грошай у каго болей, у каго менш, але купіць у дастатку прадуктаў i прамтавараў было цяжка, быў ix дэфіцыт. I калі галаднавата, то жылі, можа, не ўсе, то большасць. А сёння ўдосталь усяго ў продажы, а грошай у большасці людзей няхватка. Вельмі непакоіць тэндэнцыя размежавання на багатых i бедных. У крамах усё ёсць, а колькасць людзей, якія жывуць галаднавата, узрастае. У гарадах паўсюдна вядзецца еўрарамонт i выкідваюцца цалкам прыгодныя прадметы ўжытку, наводзіцца шык i блеск. Можа, нельга так спяшацца. Лічу, што не трэба забываць сялянскую ашчаднасць мінулых часоў. Бо рэсурсы планеты Зямля не аднаўляюцца і з кожным годам скарачаюцца. Дзеля карысці ўсім нам варта памятаць радкі паэта-класіка:

Жні, нашчадак, жні,

Касой касі,

Толькі здуру не тапчы нагамі.

2010 г.