lekcje‎ > ‎

4. rzeczowniki, przypadki, przyimki

Istnieją trzy kategorie gramatyczne określające rzeczowniki (ale także zaimki, przymiotniki i liczebniki). Są : przypadek, liczba i rodzaj. Proszę pobrać i wydrukować materiały stąd.

liczba

Mamy liczbe pojedynczą i mnogą. Język nowosłowiański ma także liczbę podwójną, która jest charakterystyczna dla dwóch obiektów i można jej używać opcjonalnie. Liczba podwójna jest w pełni wykorzystywana tylko w języku słoweńskim i łużyckim, ale jej pozostałości sa obecne we wszystkich słowiańskich językach np. w języku polskim: "Mądrej głowie dość dwie słowie". W tym samouczku nie będziemy wykorzystywać liczby podwójnej, ponieważ nie jest ona niezbędna do podstawowej komunikacji. Będziemy tylko wskazywać na sparowane części ciała, gdzie liczba podwójna jest widoczna (oczy, uszy).

Niestety nie ma prostej reguły, tak jak w hiszpańskim, czy angielskim przez dodanie końcówki -s, na stworzenie liczby mnogiej z liczby pojedynczej.  Podobnie jak w łacinie,każdy gramatyczny wzór ma swoje specyficzne końcówki liczby mnogiej. Musisz nauczyć się je razem z zakończeniami przypadków. 


rodzaj

Są trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki i obejmują wszystkie słowa.
  • Jeśli mamy istotę żyjącą (rzeczownik żywotny) o wyraźnych cechach męskich (np. žrebec = ogier, byk = byk, ...),to jej rodzaj gramatyczny jest oczywiście męski. Podobnie jest z rodzajem żeńskim. Rodzaju nijakiego są młode zwierzęta (np. tele = cielę). 
  • Istoty żyjące o nierozpoznawalnej płci, mogą mieć jeden z trzech rodzajów. Np. ryba = "ryba" jest rodzaju żeńskiego, pes = "pies" męskiego, a životno = "zwierzę" nijakiego.
  • Rzeczowniki nieożywione rownież magą być rodzaju męskiego i żeńskiego. Np. nož = "nóż" - męski, voda = "woda" - żeński, mlieko = "mleko" - nijaki.
Z tego powodu rodzaj gramatyczny musi być wyróżniony w słowniku.  Najwyraźniej istnieje większość wyrazów rodzaju żeńskiego zakończonych na -awiększość słów rodzaju nijakiego kończy  się na -o, a większość męskich słów kończy się spółgłoską, ale początkujący nie powinien polegać na tym  ogólnym rozróżnieniu.


przypadki

Język nowosłowiański ma 7 przypadków. (współczesny grecki i niemiecki maja 4, starożytna greka ma 5, łacina ma 6, Sanskrit ma 8, ...). Nowosłowiańskie przypadki są takie same jak w języku polskim: 
  • M mianownik  
  • D dopełniacz
  • C celownik
  • B biernik
  • W wołacz
  • Msc miejscownik
  • N narzędnik
Pamiętaj, że mianownik i wołacz nie łączą się z przyimkami. Pozostałe przypadki (dopełniacz, celownik, biernik, miejscownik i narzędnik łączą się z przyimkami), ale mogą występować także bez nich.
Poniżej omówimy poszczególne przypadki. W nawiasach podane są nazwy łacińskie.


mianownik (nominativus)             

Mianownik odpowiada na pytanie kto, što? = kto, co? Jest to podstawowa forma słownikowa. Mianownik jest podmiotem w zdaniu.

Trzeba zwrócić uwagę, że czasami podmiot w słowiańskich zdaniach jest ukryty, a informacji o nim udziela czasownik (orzeczenie).

Przykład: Čitaju. = (Ja) czytam. Čitaje. = (On) czyta. Čitajeme. = (My) czytamy. Čitajut. = (Oni ) czytają. ...


wołacz (vocativus)

Wołacz jest używany tylko w celu przywołania kogoś lub czegoś. Jest bardzo podobny do mianownika Jest to jedyny przypadek, gdzie może wystąpić palatalizacja spółgłosek na końcu wyrazu wynikająca z dodania końcówki wołacza. Pamiętaj, że to zmiękczenie dotyczy  g→ž, hš, kč oraz -ec-če!.

Przykład: žena = żona, kobieta M, ženo! = żono! WBog = Bóg M, Bože! = Boże!, O Boże! W


biernik (accusativus)

Biernik oznacza przedmiot działania.

Example: Pišu pismo = Piszę list (pismo). Vidim ženu. = Widzę żonę.


celownik (dativus)

Celownik wskazuje rzeczownik, któremu coś jest dawane: "Jan daje Marii napój".
  Ogólnie rzecz biorąc, celownik oznacza pośredni przedmiot czasownika .

Przykład: Pišu pismo svojemu prijatelju. = dosłownie: Piszę list swojemu przyjacielowi; pol. do swojego...


miejscownik (locativus)

Miejscownik odnosi się do określenia miejsca i czasu. Zwykle występuje z jakimś przyimkiem.

Przykład: v zimie = w zimie, na v'rhu = na wierzchu


narzędnik (ablativus)

Ogólnie słowiański narzędnik jest używany do wskazania, jak coś jest zrobione lub jakimi środkami prowadzone jest działanie


Przykład:
                Q: Jako jesi prišel k nam? = Jak się do nas dostałeś?
                A: Autom. = Autem.


dopełniacz (genetivus)

Dopełniacz odnosi się do rzeczy (lub żywych istot) należących do innych rzeczy (lub żywych istot). 

Przykład: Knjiga mojego brata. = Książka mojego brata.


wzór deklinacji rzeczowników rodzaju męskiego żywotnych i nieżywotnych


We wzorze deklinacji męskiej, biernik (B) jest taki sam jak dopełniacz (D) albo mianownik (M). Są tutaj dwa wzory deklinacji rzeczowników rodzaju męskiego: jeden dla ożywionych, a drugi dla nieożywionych. Deklinacja dla rzeczowników ożywionych (B=D przeznaczona jest dla tych rzeczowników, które reprezentują żywe istoty lub inne podmioty zdolne do wykonywania czynności werbalnych (np. robotów i podobnych maszyn). Tu biernik różni się od mianownika w celu wyjaśnienia, kto jest wykonawcą akcji, a kto jest jej sprawą. Deklinacja dla nieożywionych (B=M), ma biernik identyczny z mianownikiem jak we wzorcu dla rzeczowników rodzaju nijakiego.

przykład 1: Petr slyši Ivana. (Piotr słyszy Ivana) Biernik imienia Ivan (ożywiony) jest taki sam jak dopełniacz, ponieważ zarówno Piotr jak i Ivan mogą słyszeć. W takim zdaniu musimy jasno wskazać kto, kogo słyszy.

Przykład 2: Petr stroji dom. (Piotr buduje dom) Rzeczownik dom jest nieożywiony, a zatem biernik jest równy mianownikowi
, ponieważ dom nie może zrobić czegokolwiek. W takim zdaniu oczywiste jest kto jest budowniczym, a co jest budowane.

Pamiętaj, że w języku NS istnieje jedno dobre narzędzie do odróżnienia ożywionych i nieożywionych przedmiotów  : o ożywione pytamy kto?, a o nieożywione co?.


liczba podwójna (dual)


Większość języków słowiańskich ciągle korzysta z pozostałości liczby podwójnej do nazywania części ludzkiego ciała

Proszę pamiętać, że oko (oko), oči (dwoje oczu), oka (oczy, oka) i uho (ucho), uši (dwoje uszu), uha (uszy, ucha) mają liczbę pojedynczą i mnogą zgodną z podstawowym wzorem odmiany rzeczownika rodzaju nijakiego slovo (słowo) slova (słowa)ale jeśli mówimy o dokładnie jednej parze oczu i uszu jakiejś żywej istoty, musimy użyć spalatalizowanej liczby podwójnej, której wzór jest identyczny z żeńskim wzorem liczby mnogiej słowa kosti (kości).


Przykład: Moje oči. (Moje oczy, oči jako zgodne z wzorem
 kost w liczbie mnogiej), Sto ok. (Sto oczu, ok jest zgodne z wzorem  slovo w liczbie mnogiej)


przyimki

Przyimki stoją przed rzeczownikami, zaimkami i liczebnikami.  Pomagają tworzyć i modyfikować relacje między elementami klauzuli. Przyimek sam w sobie nie jest elementem klauzuli, pozostaje tylko w związku z właściwym wyrazem (ekspresją). Krótko mówiąc przyimki tworzą przysłówkową część zdania, która informuje o tym: kiedy, gdzie, jak albo dlaczego?". Proszę się ich nauczyć razem z przyimkami:

 kogda? 
 kiedy  
 kako? or jako?   jak?
 zašto? or začo?  dlaczego?
 kdie?  gdzie? (istniejąca pozycja czegoś/kogoś)
 kamo?  gdzie? (nowa, żądana pozycja czegoś/kogoś)
 kudie?  dokąd? (w drodze od pozycji istniejącej do nowej, żądanej) 

Język nowosłowiański ma wiele różnych przyimków związanych z wszelkiego rodzaju przypadkami z wyjątkiem mianownika i wołacza. Niektóre przyimki (kolor czerwony) są związane z większą liczbą przypadków, w celu wyjaśnienia dokładnego znaczenia. Ale dla podstawowej rozmowy, wystarczy znać tylko poniższe przyimki i przypadki, z którymi się łączą.

 z dopełniaczem: 
 bez 
 bez
   iz  z (skąd?)
   do
 do
   ot  od
   u
 u, przy
   kromie 
 oprócz
   posle  po
   vnie  z, poza
   okolo  około
   radi
 z powodu, w celu, ponieważ 
     
 z celownikiem:
 k  do, k, ku
   protiv  przeciw
   po  po
     
 z biernikiem: 
 nad  nad
   pod  pod
   pred  przed  
   črez  przez
   v  w, we
   za  za
   na  na
   vnie  out of, outside of
   medžu  między
   mimo   poza, na zewnątrz, z boku (bokiem), z wyjątkiem  
     
 z miejscownikiem:
   
   o  o
   po  po
   pri  przy
   v  w, we
   na  na
     
 z narzędnikiem: 
   
   s  z, ze
   nad  nad
   pod  pod
   pred  przed
   za  za
   medžu  między

To może być pomocne: 
  1. struktury biernikowe informują zawsze o żądanej pozycji czaso-przestrzennej czegoś lub kogoś (np. odpowiedzi na pytania kamo?, kudie? oraz 
  2. inne struktury dotyczą zawsze istniejącej pozycji czaso-przestrzennej czegoś lub kogoś (np. odpowiedzi na pytanie kdie?).
Przykład:

Idu na veliku goru. (
veliku goru biernik od velika gora = wielka góra)
Idę na wielką górę. (Nie jestem jeszcze tam, ale chcę tam być, jestem w drodze.)

Jesm na velikej gorie. (
velikej gorie narzędnik od velika gora) 
Jestem na wielkiej górze. (Jestem tam. To jest to miejsce, gdzie jestem.)


jak się uczyć przypadków, symetrie deklinacji

Dla nie-Słowian to może być problem. Język nowosłowiański został zaprojektowany w sposób, który z jednej daje ogromne podobieństwo do rzeczywistych żywych języków, ale z drugiej strony znacznie ułatwia naukę. Z tego powodu opracowaliśmy zbiór uproszczonych reguł dotyczących przypadków, które uwidaczniają  kilka pomocniczych symetrie między wzorami deklinacji . Proszę odnaleźć je w Gramatyka języka nowosłowiańskiego i nauczyć się ich:
  1. Istnieją dwa wzory deklinacji dla rodzaju męskiego i żeńskiego: wzór twardy i miękki. Samogłoska "o" z wzorów twardych odpowiada samogłosce "e" z wzorów miękkich. To oznacza, że odnajdziesz  wiele par końcówek twarda-miękka w tych samych przypadkach jak przykładowo -om/-em, -oj/-ej, -ov/-ev.

  2. Celownik liczby pojedynczej i miejscownik liczby pojedynczej tego samego wzoru maja takie same końcówki.

  3. Celownik liczby pojedynczej i miejscownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego, wzór twardy i miękki oraz wzór twardy i miękki rodzaju nijakiego mają tylko jedna końcówkę -u.

  4. We wszystkich wzorach i deklinacji każdego rodzaju z wyjątkiem wzoru  kost = kość, celownik liczby mnogiej ma zakończenie -am, miejscownik liczby mnogiej ma -ah a narzędnik liczby mnogiej ma -ami.

  5. We wszystkich wzorach i rodzajach z wyjątkiem wzorca kost = kość, liczba podwójna dopełniacza i miejscownika ma zakończenie -u a liczba podwójna celownika i narzędnika ma -ama.

  6. Dopełniacz liczby mnogiej (-') dla twardego wzoru żeńskiego i nijakiego jest taki sam. Dopełniacz liczby mnogiej (-ej) dla miękkiego wzoru żeńskiego i nijakiego jest taki sam.

  7. We wzorze żeńskim, dopełniacz liczby pojedynczej jest identyczny z mianownikiem liczby mnogiej i podobnie celownik liczby pojedynczej jest identyczny z mianownikiem liczby podwójnej.


nieregularne wzory deklinacji

Chociaż nowosłowiański to sztuczny język, to musi być rozumiany przez Słowian bez konieczności uczenia się go. Dlatego tez musi zawierać, co najmniej częściowo, niektóre popularne, ale niestety nieregularne zjawiska, które występują w żywych językach słowiańskich .
  1. Istnieją słowa rodzaju męskiego (obydwu wzorów: twardego i miękkiego) mające żeński wzór deklinacji w liczbie pojedynczej. Te słowa kończą się na -a w mianowniku. Ich liczba mnoga jest wg regularnego wzoru męskiego. Ten wyjątek dotyczy tylko liczby pojedynczej. To zjawisko jest zazwyczaj odnotowane w słownikach. 

    Przykład: vladyka (władca) jest rodzaju męskiego, ale jego odmiana w liczbie pojedynczej jest identyczna z odmianą żeńskiego wzoru žena (kobieta, żona).

  2. Istnieją jeszcze cztery bardziej nieregularne wzorce, w których końcówki przypadków wzbogacone są o dodatkowe spółgłoski. Ich nazwy to: N-wzorce, R- wzorce , S-wzorce  i T-wzorce, gdzie dodawana jest odpowiednia spółgłoska. Taka nieregularność jest typowa także dla klasycznych europejskich języków. Pamiętaj przykładowo greckie słowo "drama" z jego derywatami "drama-ti-cal" albo "pragma", "pragma-ti-cal", ... Podobnie jak w poprzednim punkcie, te słowa maja specjalne alteracje tylko w ich liczbie pojedynczej i mnogiej, liczba podwójna jest regularna. Ponadto aby uczynić ten problem łatwiejszym, trzeba wskazać na symetrię końcówek alteracji tych czterech wzorów.

    Przykład: diete N, dietete D, dieteti C (dziecko, T-wzorzec); ime N, imene D, imeni C (imię, N-wzorzec)


dodatek

Jeśli jesteś obeznany z innym indoeuropejskim językiem, w którym występują przypadki (np. łacina, greka, niemiecki, ...), informacja ta może Ci pomóc, ponieważ język nowosłowiański wraz z żyjącymi językami słowiańskimi ma udział we wspólnych indoeuropejskich paradygmatach deklinacji jak następuje:

  1. Wszystkie wzorce rodzaju nijakiego mają identyczny mianownik, biernik i wołacz.

  2. Męskie i nijakie wzorce są podobne i mają wiele identycznych końcówek w tych samych przypadkach.