Peppinu Licò

Ittiri 1886 - Santiago del Cile 1951

Coment’est finida sa segunda Gherra Mundiale e in Italia sas cosas ant printzipiadu a s’incaminare, torrant a comintzare sos cullegamentos postales cun su restu de su mundu e puru cun su Cile.

Pro sas insistentzias de Filippa, chi no aiat mai perdidu s’isperantzia de torrare a abbratzare s’unicu frade chi li fut restadu e che viviat in su Cile, babbu iscriet una littera indiritzada a Peppinu Licò in Vina del Mar e che l’imbiat in posta aerea. Funt sos primos de su 1948.

Ite non fut sa cuntentesa dagh’amus reztidu sa riposta: in domo non si faeddaiat de ateru.

Una littera longa: battoro foglios de iscrittura minuda in ue pariat chi cheriat acchippire a narrere tottu su de tantos annos de silentziu.

Dai tando una littera andaiat e una torraiat.

Peppinu fut curiosu, cheriat ischire tottu. Preguntait des sos parentes e massimu de sa mama chi fut morta in su 1945: tottu sos pasticulares de sa maladia, de chie l’aiat assistida e fintzamenta de chie che l’aiat accumpagnada a su campusantu.

Fentomaiat tottus sos amigos e cheriat a bi los saludare.

S’interessaiat de sa vida in bidda, de sas cundesciones de sa zente, de politica, fintzamenta cheriat ischire de chie aiant fattu sindigu a poi chi nde fut ruttu Mussolini.

Mustrat luego su bonu coro, difattis rinuntziat a sa parte de s’eredidade sua e cheret a che li mandare s’indiritzu de tia Mauritzia e de tia Caderina Pramma pro lis mandare deghemiza francos peromine. Cheriat ischire coment’istaiat tia Antonia appoi de sa morte de tiu Filippu, de sa sorrasta Mariantonia Pira…..

Babbu che l’imbiaiat fascios de giornales (tando fut abbonadu a L’Isola) e naschet tra issos duos, a distantzia, un’amicitzia fatta de grand’istima.

Peppinu Licò, naschidu in Ittiri, fut fitzu de Zuseppe Licò e Caderina Canduffu. Creschet in bidda cun d’un’ateru frade e battoro sorres.

De carattere onu, attivu, sensibile, allegru, animu de artista, amaiat ogni fromma de arte. Sonaiat, aiat imparadu a sa sola, disegnaiat, trabagliaiat sa pedra, li piaghiat sa musica e fut capatze de andare, puru cun casch’amigu, a Thatari a pè, pro idere un’opera e istudiaiat pro contu sou.

In sos primos annos de su ‘900, comente tantos giovanos sardos, emigrat in Cile, in ue bi funt già sos tios Doddore, Antoni, Pedru Maria e Michelanghelu Canduffu.

Aiat unu grande talentu: su chi pensaiat lu realitzaiat cun sas manos, un inteligente creadore. At sa fortuna de acciappare in Temuco un’ispessia de avinu adattu a essere trabagliadu. Comintzat a faghere ceramicas e in pagu tempus naschet una grande frabica e cun sa frabica sa fortuna chi sas ceramicas piaghiant, tantu chi no acchippiat a sudifare sas richiestas e cun sa fortuna, benit su inari. In su 1923 fut un’artista famosu e i su giornale pius importante de su Cile “Manana” li dedicat una pagin’intrea cun sos restrattos de battor’operas suas chi puru unu ministru fut andadu a bidere a un’espositzione in Santiago.

Appoi de calch’annu in su 1909 fut torradu a Ittiri e aiat affidadu cun Juanna Maria Cosseddu (a Filippa non l’andaiat a geniu e non cheriat).

Cun issa in su 1911 fut torradu a su Cile.

Su trabagliu l’andat sempre pius bene e, in Santiago piatzat una frabica intitulada:

“Fabrica de materiales refractarios Josè Alico – Hornos inceneridores Vesuvio – Hornos industriales- gres ceramico, ladrillas y piezos refractarios- Hornos para cales patentados “

Pedro Leon Ugalde 1821-Santiago-Casilla 3160- telef.50946

E intantu in Vina del Mar, a ojos a s’oceanu, si faghet una grande villa antisismica, e, in mesu a sa richesa cun teraccas, automobile e osciaferro, naschent, creschent, e istudiant sos duos fitzos Pepito e Bianca, mancari su Cile fut attressende tempos de grisi pulitica e economica; difattis in d’una littera faeddat de una situatzione diffitzile e chi medas funt andados male, ma issu, narat propiu, chi fut restadu a galla pro su capitale chi aiat de riserva, ca funt devidos istare pius de tres meses frimmos: non podiant faghere funzionare “sos hornos” suos pro sa mancantzia de cavone a causa des sos iscioperos in sas minieras.

Pro faghere connoschere a sos parentes Pepito e Bianca torrat a Ittiri primu de s’iscoppiu ‘e sa Prima Gherra Mundiale e daghi torrat a su Cile si che giughet cun issu su frade Doddore pro l’aggiuare ch’aiat trabagliu meda.

Passada sa tempesta de sa gherra e de s’ipagnola, in su 1924 torrat a Ittiri pro una vacantzia de un annu intreu.

Fut diventadu gai famosu chi in sa cronaca de su giornale “Manana” cun su restrattu sou b’aiat un articulu (e ancora l’apo remunidu) chi faeddaiat de su biatzu chi deviat faghere pro torrare in Sardigna.

Cheriat connoschere sos nebodes chi impertantu funt naschidos .

Cheriat giughere unu fiore a sa tumba de sa sorre Maria, de su frade Doddore, de su connadu Andria Sanna e de su nebode Dominigheddu chi in cussos annos funt mortos

Peppinu Licò e i sa familia arrivit a Ittiri cun cascias e cascias de roba.

Filippa, fut issa chi lis aiat postu a dipositzione sa domo ca b’aiat logu meda, naraiat chi no ischiat aggiummai in ue sistemare sa biancheria: pro nde narrere una, solu pro issu aiat battidu vintibattoro frinnellas; cosas, dadu su famine de cussos tempos, de istare ammacchiados. Sa muzere chi fut piena de gioiellos unu pius bellu ‘e s’ateru, s’aiat battidu puru s’istola de visone ch’est, poi, istada su motivu de una briga tra Filippa e issa chi, in d’un’impetu de velenu si ch’est andada a domo de sa sorre.

No aiat ismentigadu a nisciunu e a mama e a tia Caderina Pramma, sas nettigheddas pius minores offanas dai pagu, aiat battidu duas poppias mannas che una criadura chi aberiant e serraiant sos ogios.

In s’istiu si che funt falados a Salighera pro sos bagnos e bi funt restados duos meses.

Peppinu Licò nde fut torradu cuntentu e i sa prima cosa chi narat a sa mama est chi fut pensende de si nde torrare dai su Cile, ca, in Salighera aiat acciappadu su matessi tipu de avinu de Temuco.

Fut già sonniende una frabica de ceramica pro dare trabagliu a sos bittiresos e a sos sardos. Ma mai s’esserat attrividu: sa muzere si fut pesada che una pibera ‘e siccu, (gai naraiat Filippa) chi si nde l’aeret bogadu dai conca, in Ittiri issa non bi cheriat restare, ca sa zente non li giughiat su ripettu e li daiat de tue, invece in Cile la giamaiant “dona” Juana Maria.

E gai, finida sa vacantzia si che torrat a su Cile.

S’attividade l’andat sempre pius bene e intantu Pepito si faghet inzegneri si cojuat, at duos fitzos e dirigit su trabagliu in s’istabilimentu de su babbu.

Bianca puru si cojuat, faghet una fitza Juanita, ma a poi ‘e pagu, si lassat cun su maridu e Peppinu Licò si l’aiat torrada a leare in domo cun sa nettighedda e una teracca.

Cun sa segunda Gherra Mundiale, zessant torra sos cullegamentos cun su Cile e fintzas a su 1948 cando fumis resessidos a nos torrare a ponnere in cuntattu, non s’at peruna notiscia.

Dai sas litteras benimus a ischire chi in su 1946 fut ruttu malaidu e fut istadu pius de unu mese in sa pius grande crinica de Santiago, assistidu dai sos metzus professores, fintzas su duttore Ciciu Fadda andaiat a lu visitare dogni die e si fut interessadu meda, tottu sos parentes e massimu tia Sufia e i sos bittiresos, non l’aiant mai lassadu solu. Aiat probremas de coro, de diabete e una congestione a sos pimones e cando faeddas de sas curas narat chi bi los aiant restrattados cun sos raggios. Fut devotu meda de Santa Teresina e giughiat sempre sa medaglina sua in tuju ca l’aiat fattu sa grascia de lu sanare. Aiat mandadu su inari pro fagher narrere una Missa a su babbu e a sa mama.

Torrat a su trabagliu, e in su 1947 binchet sa gara de appaltu, pro faghere s’inceneridore in Vina del Mar. Dai su 1948 comintzat a nos mandare sos restrattos de sa costrutzione de “l’horno crematorio” cun d’una turre asta 35 metros. Ritiraiat s’asga de totta sa zittade, la brujaiat e daiat s’abba calda a sos “lavatoios publicos” e i sa chejina chi restaiat, serviat de concime.

In duos annos s’opera est agabbada e in su 1949 faghent s’inaugurassione cun d’una zerimonia solenne in presentzia de tottu sas autoridades e fintzas de unu ministru; faeddant tottu e a s’ustimu, primu de sa bicchierada, Pepito ringratziat.

Sos giornales de su Cile , e deo ap’ancora sos chi mandaiant a Filippa, nde faeddant cun bantos chi non finiant pius.

Ai custu puntu comintzat a pensare de torrare in vacantzia a Ittiri e in d’una littera nde faeddat a babbu, ma non cheriat a narrere nudda a nisciunu: cheriat faghere un’improvvisada. Ispettaiat a finire sa Gherra ‘e Corea ( non si cumprendet su motivu) e dat s’ingarrigu a babbu de s’interessare pro li comporare una vetturetta pro si podere movere a contu sou cant’istaiat in bidda e poi l’aiat apida lassada in regalu a babbu matessi.

In su 1950 benit a Ittiri Bainzu Tavera chi li fut fradile e trabagliaiat in sa frabica de ceramica in Temuco e, cun issu, tiu Licò aiat mandadu pro babbu unu portafogliu de pedde cun d’una foza ‘e oro.

Filippa l’aiat invitadu a bustare e aimis passadu una die faeddende de sos parentes de su Cile.

Pisigulos, Filippa nde l’aiat preguntadu medas e i su chi l’aiat fatta pius cuntenta fut ischire chi su frade si fut amigadu.

Tiu Licò sighiat a informare a babbu, chi deviat sempre mantennere su segretu, de sos preparativos de su biatzu: deviant pastire dai Buenos Aires in aeropranu e arrivire a Roma appoi de 27 oras, dai Roma deviat mandare unu telegramma pro avvestire de s’arrivu, issu aiat dezisu de alloggiare in domo de Filippa invece sa muzere cheriat istare cun sos parentes suos.

Ma a frealzu de su 1951, andende a visitare sa muzere chi l’aiant operada, at un incidente ‘e macchina. Lu recoverant e daghi sanat nos mandat una littera longa in ue iscriet tottu su chi li fut sutzessu e i chi non bidiat s’ora de torrare a Ittiri.

In s’ustima littera chi rezimus da issu, trattat de una chestione de eredidade de una domo chi sa muzere aiat cun d’unu connadu, chi fut fattende sos ustimos preparativos pro torrare, chi cheriat istare in domo de Filippa e non bidiat s’ora de assatzare su inu de Camedda chi babbu l’aiat postu a paste in d’unu carradellu.

Custu a Santuaini, a Santandria de su 1951 arrivit una littera de Pepito pro nos narrere de sa morte de su babbu. Iscriet dogni cosa de sa maladia e i sas curas chi aiant tentadu sos metzus duttores de sa Merica, chi aiant impreadu puru s’ustima inventzione,”i reni artificiali”. Non b’aiat apidu nudda de faghere e issu fut mortu cun sos Sacramentos. Fut connoschidu meda in tottu su Cile chi l’at onoradu dissignendelu in tottu sos giornales su furisteri pius intelligente de sos ustimos chent’annos e prommitit de nos los mandare, ma sunt andados pesdidos.

Ai custu puntu devo narrere una cosa sutzessa a mama propriu in s’ora chi issu est mortu (l’amus atzestadu daghi poi de pagas dies est arrivida sa littera cun tottu sos pasticulares, cun sa notiscia de sa morte improvvisa) : podiant essere istadas sas tres de manzanu cando deo, chi drommia in d’un’appusentu affacca a su ‘e mama, l’intendo faeddende agitada, curro e fut setzida in su lettu trimulendesi, totta suerada e babbu dendeli una tatza de abba. Nos narat chi non aiat cumpresu si fut sonniende o si fut de abberu, ma aiat intesu unu degogliu, unu orulu luntanu, unu piantu cun d’una oghe pedende aggiudu e unu dolore malu chi pariat chi l’aiat attraessadu su fidigu.

Aiat adduidu ai custu fattu unu significu feu, unu presentimentu malu aiat nadu.

Filippa a sa notiscia de sa morte, li faghet sonare sa ressigna e finit gai su disizu ch’aiat de torrare a bidere su frade.

Rezimus un’ustima littera dai Bianca chi nos ringratziaiat pro unu paccu chi lis aimis mandadu e poi, deghessett’annos de silentziu.

In su mese ‘e lampadas de su 1968, cando non bi fumis mancu pius pensende, una die enit a bidda Bianca cun sa fitza Juanita. M’ammento ancora chi Filippa, chi fut aggiummai zega in su tottu, fut setzida addainanti de su bascone in s’appusentu e aiat piantu.

Bianca si fut setzida affacca a issa chi appapidendela s’abbizat chi giughiat sa gonna troppu mutza e bi la tiraiat a li cavaccare sos benujos. Istant ora meda arrejonende e intantu enint parentes, amigas e bighinas. Aimis inghiriadu a Juanita chi podiat aere una vintina de annos, faghiat s’indossatrice e fut un’ippantu de cantu fut bella.

Pro s’incrasa , las aimis invitadas a bustare.

Dai manzanu chitto mama, Maria e deo nos aimis dadu cuidadu pro preparare s’ustu dai s’antipastu a su gaffè. Aimis apparitzadu cun d’una bella tiatza ricamada e i su seviziu onu e, a cando funt bennidas fut tottu prontu e i su fiagu onu, ch’essiat fintzas a carrela.

Sa chi fut restada pius male est istada mama, ca Bianca aiat mandigadu pagu, ma Juanita aiat assatzadu solu battoro (battoro contados) cocciares de brou; pro su trabagliu chi faghiat, non podiat ingrassare mancu unu grammu.

Su sero si funt riunidas Maria cun sas amigas e ateras piseddas de carrela pro ponnere a Juanita su estire ruju chi in dossu sou pariat ancora pius bellu.

Prima de torrare a su Cile funt andadas a Mestre a domo de zietta.

Dai tando sunt passados barant’annos e solu cando sunt bennidos a Salighera Juan e Juan Pablo Gandulfo e las amus fentomadas, nos ant nadu chi Bianca, chi fut ancora ia, dai pagu aiat comporadu una domo in Vina del Mar.

Teresa Lonis