Dominigheddu

Sanna Domenico (Ittiri 13/09/1905 - Ittiri 29/10/1918)

Non fut bastada sa gherra, chi si ch’aiat inguglidu sa mezus gioventude ittiresa ( non b’aiat familia chi no aiat unu mortu de pianghere) chi, s’ipagnola, che unu raju, cupit sa idda de Ittiri.

No abbaidat in cara a nisciunu: né mascios né feminas. né mannos né minores. Sos liberos de Istoria aggiummai no nde faeddant, ma in pagos meses, faghet pius mortos che i sa gherra in chimb’annos. E, si su nemigu cumbattiat a faccia a pare, custa traittora, ti cupiat a palas chentz’avvisu, no aisti armas pro di difendere e in tres dies che fusti in s’ateru mundu.

In domo de Nica Licò, s’ipagnola, in d’una die casda de austu, fut intrada che unu ladru: su maridu Andria Sanna, massaju de barantases annos,

in su mezus tribagliare, torrat dai su cunzadu cun sa frebb’asta e Babbai Melone, nudda podet contra sa messadolza de sa morte. Aiat lassadu tres orfaneddos: Antonia, Dominigheddu e Carinedda.

Antonia aiat degh’annos e l’ant bestida subitu de nieddu, Dominigheddu de aggiummai treighi, cun sa fascia niedda in su bratzu, si fut setzidu cun sos omines affacca a su onnumannu e i sos tios, invece, a Carinedda de duos annos e mesu, si che l’aiat giutta Filippa a domo sua e poi si l’aiat tenta.

Dominigheddu, oji canu che i su babbu, fut de indule ona, poniat mente e faghiat sos cumandos non solu a sa mama, ma puru a mama Canduffu e a sas tias. Aiat fattu sa prima e i sa segunda, sas iscolas de tando, e li piaghiat meda a contare. Li piaghiat puru a andare a campagna cun su babbu chi lu giughiat a caddu, cando fut tempus bonu. Aggiuaiat a faghere calchi trabagliu: a ippedrighinare in sa inza, a faghere sas fascinas de sammentu, a binnennare, a isgranare su triguindia, accoglire olia, comente faghiant tottus sos pitzinnos fedales suos e si leait gustu, a faghere cun su frusciu, su cantu de sos putzones. In busciacca giughiat sempre sa morrocula, su tiralastigu e i sas ballas fattas de avinu.

In su Montigiu s’agattaiat avinu meda e in sos seros longos de s’istiu, sos pitzinnos nde leaiant a cantos mannos e lu trabagliaiant in sos gradinos de s’iscalinada ‘e cuventu. Si poniant tottu in fila a chie ruppiaiat de pius, poi b’attappaiant s’avinu fintz’a cando diventaiat modde e si podiat trabagliare.

Sos mascios si faghiant sas ballas e la poiant a asciuttare; daghi funt prontas, giogaiant in sas carrelas. Dominigheddu nd’aiat unu calasciu pienu.

Fut affiscionadu a su pius giovanu de sos tios: Doddore chi lu setziat in bricichetta e aiat piantu disiperadu cando issu fut pastidu a su Cile e cando fut pastidu a sa gherra. E dai cando, Doddore nde fut torradu invalidu, bisonzosu de assistentzia, Dominigheddu ch’istaiat totta die in ue sa onnamanna.

Si setziat addainanti ‘e su tiu chi non podiat pius faeddare e li daiat tentu. Lu cumprendiat cun d’una ojada: li munteniat sa manu, l’acchidaiat

sos cabidales, l’aggiuaiat a ponnere calchi passu e cando li daiant a mandigare e i su tiu comintzaiat a tuscire, li daiat calchi coppigheddu a palas pro l’aggiuare a inguglire.

Funt passados solu duos meses dai cando fut mortu su babbu, chi unu manzanu si nd’ischidat a tasdu. Comente abberit sos ojos, s’abbizat chi fut die fatta e daghi andat a s’i nd’asciare li pariat de giughere sa conca boida; l’arrumbat torra a su cabidale, si toccat sa fronte chi fut brujende e li pariat chi li doliant tottu sos ossos.

Nica pessamentosa e seria che morte, fut in su giannile ‘e s’ostu atzendende su fogu pro iscasdire unu ticcu ‘e latte, cando Dominigheddu abboghinat dai su lettu:

“Ma’, benzat ma’, benza’ ma’”cun d’una insistentzia chi l’assustat.

Curret a s’appusentu: ”E it’e’ fitzu me’ ?’” li preguntat cun su coro olendecheli.

“Tocchemi su fronte ma’, mi paret brujende e mi doltzo tottu”. Sa mama, assaccarrendelu li ponet sa manu in su fronte e unu pessamentu feu li passat in sa mente. ma pro no assucconare su pitzinnu, li narat: “Caglia, caglia chi no est nudda: as leadu copp’e aera deris sero cando che ses essidu chentza gianchetta e fut pioende. Como ti fattu una tatza de latte casdu.”

Ma appena chi essit dai sa gianna, si giompet a pilos a sa muda.

“Ite raju faladu, Andrì non bastaiat chi mi nde l’aist ettada tue sa domo, e comente fatto? Comente at a essere sa vida mia tribulada. Ohi in luna mala so naschida! Sa familia mia arruinada.”

Tzoccant in su portale e aberit a sas sorres Maria e Filippa. Solu issas podiant essere ca, dai cando fut mortu su maridu, nisciunu b’intrait pius timende su cuntagiu: unu manzanu dai su bascone aiat fintzamente bidu sa comare chi primu de arrivire a gianna sua, aiat giumpadu a s’atera azanella cavacchendesi sa ucca cun s’isciallu.

Sa zente non bessiat pius: sas carrelas boidas e i sas giannas serradas.

Che las intrat a coghina, serrat sa gianna, faeddende a s’iscuja e tremulendesi che foza comintzat:

“Dominigheddu…” e iscoppiat a pianghere. Filippa l’aggantzat a sos butzos: ”Dominigheddu ite?”

Chentza alenu Nica ripondet: ”Andade a giamare a Babbai Melone”

Maria e Filippa s’abbaidant a pare chentza tunciare: no b’aiat bisonzu de peraulas pro comprendere.

Maria intrat a s’appusentu cun sa tatza ‘e su latte: “Da, Dominighe’ bie su latte chi ti faghet bene”

“No nd’apo gana ti’, no apo gana de nudda” “Mi est dusche dusche, a cua de mama tua, t’apo postu un ateru cocciare ‘e tuccaru”

Pro accontentare sa tia, su pitzinnu nde biet unu ticchigheddu.

Intanto Filippa che fut bessida in presse e in coita a chiscare su duttore. Affacca a domo sua lu idet cun sa buscia, prontu a faghere sas visitas.

“Su dutto’ su dutto’currat a ue Nica, Dominigheddu est malaidu”

“So enzende luego, fui propriu andende cuss’ala”.

Antonia curret a aberrer’ a su duttore e l’accumpagnat fintz’a sa gianna de s’appusentu.

“Bidimus custu zovinotto, narami ite ti dolet” preguntat leende sas barras de Dominigheddu cun sa manu.

“Tottus sos ossos ma de pius addaisegus des sas origias e des sos ojos”

“ Como aberi sa ucca e bogande sa limba “

Sa limba groga est sa cunfirma de su chi tottu funt timende.

Nica, Maria e Filippa in pes de lettu, bestidas de nieddu pariant tres istatuas de mammaru.

Babbai Melone si girat a s’ala issoro fatende ‘e conca. Dai sa buscia chi aiat postu subra su cantaranu, leat un fogliu e iscriet.

“Dadeli custa meighina”, poi narat a su malaideddu:

“Mi raccumando resta coscadu e mandiga calchi cosighedda A ti piaghede sa ua ?”

“Emmo”

“Già torro crasa a t’idere”.

Innant’e ch’essire dai su portale, su duttore si girat rassignadu a Nica e, fattende ‘e oju:

“Non b’at pius nudda ‘e faghere”

Antonia sempre ficchida addainanti de sa gianna, aiat iscustadu tottu: sa cara ‘e prata chi pariat ancora pius bianca dai cando l’aiant postu su muncaloru nieddu pro su luttu de su babbu, s’infundet de lagrimas chi s’asciuttat cun su prammu ‘e sa manu. Ai cussu frade chi pienaiat sa domo cheriat ene meda e non lu cheriat perdere.

Passat totta die e Dominigheddu fut sempre peorende.

A s’iscurigada torrant sas tias. Filippa chi, de sas battoro sorres Licò fut sa pius dezisa, preguntat a Nica, chentza giros de peraulas

“Cal’estire li ponimus in su baule, comintza a lu preparare.”

Chiscant in su gasdarroba e i sos calascios, ma non nd’agattant mancunu adattu a su bisonzu: su ‘e su Grijimu non l’istaiat pius.

“Fitzu meu mancu estire as pro andare a s’ateru mundu”

“Cagliadi chi bi lu faghimus nou”, narat Maria chi fut cosidora e primu de ch’essire a si procurare sa roba, leat duas misuras a su nebode.

“Eh ite deves faghere tia Marì?”

“Ti fatto su estire nou a daghi sanas”

li ripondet cun d’una faula e lu lassat cun su onnumannu chi fut tottu su sero setzidu affacca a su lettu de su malaidu. Babbu Licò ogni tantu

infundiat unu pannu e bi lu passaiat in su fronte. L’aiat battidu sa cariga, comente faghiat sempre, ma su pitzinnu no nd’aiat cheffidu.

Su onnumannu restat totta notte in domo de sa fitza, no aiat apidu su coraggiu de lassare su nebodeddu.

Maria si nde pesat chitto: lestra sestat e cosit e, primu de mesudie sa gianchetta e i su calzone funt prontos. A didu tentu no aiat fattu busciaccas: tantu a ite podiant servire sas busciaccas a unu mortigheddu?

E gasicché aiat ripammiadu tempus e roba.

Daghi Dominigheddu idet su estire mancari chentza gana, si lu cheret proare e non li podent negare cust’ustimu disizu.

Sa mama, fatendesi una fotza chi manch’issa creiat de aere (sa gana fut solu de pianghere pro lassare iffogare tottu su dolore chi fut incubende), muda, aggiuada dai Antonia e dai sa sorre, lu estit.

In s’appusentu b’aiat unu silentziu frittu ‘e morte.

Su pitzinnu, aggiuadu dai sas tres feminas, resessit a si ficchire arrumbadu a su lettu e a s’abbaidare in s’ippigiu de su cantaranu.

“Ite bellu, giustu giustu m’est; chissa ite at a narrere Doddore daghi m’idet.Ti(a) a Istevene puru l’as fattu?”

preguntat a sa tia alligendesi sa gianchetta cun sas manos.

Antonia non bi la faghet pius, si ch’essit a s’ostu pianghende a succutos. Si setzit in d’una pedra sutta s’arvure de sa carruba cavachendesi sa faccia cun sas manos. Li pariat comente in d’unu sonnu de idere su frade cando che pigaiat a punta fattende zanzigare sos rattos e issa lu brigaiat:

“Falande, falande chi nde rues e ti truncas sa mola ‘e su tuju”

E cando a cabidanni, dai sa petza de sa batza, lestru che un attu, pigaiat a s’arvure de sa figu; una osta che fut ischigliadu in s’abba e si fut tottu

infustu: issa l’aiat tramunadu a cua ‘e sa mama pro non li faghere leare una briga.

Intantu in s’appusentu Dominigheddu, andat a che tzaccare sas manos in busciacca.

“Ma comente mi l’as fatta custa gianchetta ti(a)? chentza busciaccas e i sa cosa in ue mi la ponzo?”

Si las aiant puntas in cussu mamentu, a Nica e a Maria, non lis aiant appidu mancu un uttiu ‘e sambene.

Maria però at sa prontesa de li ripondere:

”Ca est ancora infetzidu, anzis, como chi ti l’as medidu, leo sa mesura de s’astaria e ue las appitzigare”.

Leat s’agu iffilada e, ponzende duos puntos

”Innoghe ene andant?”

“Emmo”

“Como ogadindelu chi l’agabbo a cosire ”

Vintibattor’oras a poi bi l’ant torradu a ponnere, ma in su baule.

Chi in sa gianchetta non b’aiat busciaccas, non si nd’est abbizadu nisciunu ca Dominigheddu fut tottu cavacadu de fiores biancos.

Teresa Lonis

( Terzo premio NANNEDDU CHIGHINE Ittireddu 2006 )