Doddore Licò

Salvatore Aliquò (Ittiri 11-12-1882--Ittiri 31-10-1919)

Dai cando Peppinu aiat iscrittu chi torraiat a Ittiri, pro una vacantzia de un annu, cun sa muzere e cun sos fitzos (sos nebodeddos naschidos in Cile, Pepito e Bianca chi Caderina Canduffu non connoschiat ancora), in domo de mastru Zuseppe Licò, non b’at apidu pius pasu. Bi cheriant ancora tres meses a s’arrivu, ma sorres Licò non podiant ispettare a s’ustimu mamentu a preparare sas cosas comente s’ispettant.

Dai s’allegria de sa bella notiscia, passant a sos arrejonamentos pro comente rezire e sistemare sos istrantzos. Non b’aiat die chi non brigaiant: sos omines si faghiant a un’ala ca, si proaiant a narrere calchi cosa, los appopaiant:

” Cagliadebos chi ois non cumprendide nudda, custas sunt cosas de feminas”.

A Anghela, sa minore de sas sorres, non li lassaiant mancu aberrer’ bucca, Nica e Maria funt de indule ona e non bi la faghiant a cuntrastare a Filippa.

Sa pius pettorruda e a mama Canduffu: sunt issas duas infinis che detzidint tottu.

Filippa aiat sa domo pius manna e no aiat fitzos gasicché, toccaiat a issa a los alloggiare e a lis ponnere a diposissione su logu: cosa ch’issa cussideraiat un onore mannu.

Comintzant sos preparonzos: primu ‘e tottu faghet illattare sa cameras e i sa fatzada.

Aggiuada dai babbu Licò, chi fut mastru ‘e ascia, dat una manu de tinta a sas giannas e a sos bascones. In su pianu de subra, approntat s’appusentu ‘e nanti, chi fut pius solianu, pro su frade e i sa connada: passat tottus sos mobiles in ozu ‘e immanu e i s’immatonadu lughiat che i s’ispiju. In su lettu ponet sos lentolos de linu, filados e tessidos da issa, e i sa manta de picchè biancu chi no aiat mai impreadu. In s’appusentu de segus preparat sos lettos a una piatza pro sos duos nebodes. In s’appusenteddu ‘e nanti ponet unu canapè antigu e in pes, una pedde acchina, addainanti de sas cadreas duas peddes de anzoneddu chi aiat conzadu issa matessi, sa banchighedda cun su tappete nou, e in su muru aiat appiccadu unu cant’e cuadru mannu de sant’Antoni. Aiat comporadu su lavabu nou de ferru battudu cun su lavamanu e i sa brocca de majolica, nd’aiat bogadu sos asciugamanos cun sa frunza ‘e macramè e aiat sistemadu tottu in s’istanzinu da ue s’intraiat a su comudu (unu lussu pro tando).

Puru mama Canduffu aiat fattu illattare sa domo.

Sa chida primu de s’arrivu tottas battoro faghent sos biscottos, sos amarettes, sos piricchittos e i su rosoliu pro sa bicchierada, poi su pane de ogni ipessie e calidade.

Fut unu sapadu sero cando una carrotza si frimmat in carrela ‘e cuventu, affacca a s’iscalinada.

“Curra’ ma’ currada chi sunt arrividos”, abboghinat Filippa abbratzende su frade chi fut torradu , cun sa familia dai su Cile.

Fut pastidu cojuadu nou in su 1909, in chisca de trabagliu. Non chi in Ittiri non trabagliaiat, ma fut intelligente e disizosu de cambiare vida, aiat

capazidades chi cheriat ponnere a fruttu e gasicché aiat dezisu de andare in chirca de fortuna in Cile.

Tottu li fut andadu ene e in pagu tempus, si fut fattu riccu, ma riccu aberu. Como fut torradu cun sa muzere e i sos fitzos chi funt naschidos

in Vina del Mar.

“Fitzu meu fitzu meu”,resessit solu a narrere sa mama e s’abbratzant pianghende ispintos dai tottu sos parentes e i sos bighinos chi funt curridos luego.

Daghi mama e fitzu si distaccant, Peppinu s’acciapat addainanti Doddore. S’abbaidant e si chi ettant unu in bratzos de s’ateru :

“Mama m’at iscrittu chi ses cicrista. L’ischint puru tottu sos bittiresos chi trabagliant in Temuco e Vina del Mar e dogn’osta chi m’ident mi preguntant de a tie”.

“Già est beru, so arrividu puru segundu dai Casteddu a Tathari, in d’un ateru mamentu t’ammustro sa medaglia de prata e i sa pesgamena”

Doddore si fut fattu pius altu de issu, bellu, forte, neosu cun d’una conca ‘e pilos nieddos e i sos ojos sempre riende: bestidu ene ca fut patzosu.

Aiat sa passione de su cicrismu, fut tifosu de Ganna; fut resessidu cun calchi sacrifissiu a ponnere a parte su inari pro si comporare sa bricichetta e s’allenaiat su manzanu chitto e i su sero daghi finiat de tribagliare. Ischiat sonare sa chiterra e serenadas nd’aiat fattas più de una, puru in sas biddas de affacca. Cando passaiat in carrela, dai sa gianna a unu oe, sas bajanas l’abbaidaiant.

Fut su antu de sorres Licò.

In tottu su tempus chi Peppinu fut restadu in bidda, sos duos frades si funt trattesos boltas medas a arrejonare solos: funt andados pagas boltas a Tathari e nde torraiant cun pabilos.

Sa mama chi si fut abbizada de tottu custos andamentos, chiscaiat de los iscustare: faeddaiant sempre de trabagliu. Peppinu li naraiat de sa fortuna ch’aiat appidu in su Cile: in Temuco aiat postu una frabica de ceramicas artisticas preziadas in totta sa natzione, espostas in Santiago e in su giornale “Manana” nde faeddaiat boltas medas sempre pretziendelas. Bi trabagliaiant su fradile e tantos ateros sardos, ma li serviat una pessone de fidutzia ch’aiat in mente cosas medas. Li faeddaiat de Vina del Mar in ue aiat una villa addainanti de su mare e de sas bellesas de su Cile.

Doddore fut pro contu sou pienu de fantasia, disizosu de connoschere ateras terras e puru pro si metzorare, ca Ittiri pagu l’offriat, dezidit de pastire cun Peppinu. Fintz’a s’ustimu no aiat apidu su coraggiu de lu narrere a sa mama e a sas sorres. Bi lis narat una die daboi ustadu. A babbu Licò che li essit:”Sangu di Diu”e mama Canduffu restat chentza sambene: tottu s’ispettaiat ma no cussu. Abbratzat Doddore pianghende:

“Coro meu coro meu, custu non mi lu devisti faghere.”

Sa tristura fut intrada in domo e in su coro.

Pro su iatzu li dat unu pischeddu de casu, duos giobos de sastitza, su pane poddine e i sos dusches. Filippa, chi aiat sa buttega, su tuccaru, sos

ippaghettis imboligados in pabilu biaittu e i su sabone.

Sa die chi su fitzu minore est pastidu Caderina Canduffu s’est puru raffiada e pius de un’ajana at piantu.

In sa domo boida sas dies non passaiant mai: totta s’allegria si che fut andada cun Doddore.

Sa prima littera de su fitzu tantu amadu, arrivit a sa domo de carrela ‘e cuventu aggiummai tres meses a poi. Propriu in manos de sa mama, chi fut setzida in sa petza filande e arrejonende cu sa sorre Tesa, su postinu cunsignat sa littera e puru chenz’ischire né leggere né iscriere, issa, cumprendet chi eniat dai su Cile.

Pro la leggere giamant luego a Nica chi aiat fattu sa segunda. Sas bighinas puru si funt accociadas e si fut pienadu s’appusentu de zente. Daghi Nica comintzat tottu si cagliant.

“Cara mamma sto bene. Il viaggio è stato molto lungo e il mare abolotato faceva ballare il piroscafo, una notte anche i marinai hanno bumbitato………”e finiat prommittende de mandare unu restrattu.

Su babbu at iscustadu mudu abbaidende fissu sas laras de Nica cuasi a l’aggiuare a legger pius lestra. Sa mama non resessit a trattennere sas lagrimas e cun sa coedda si las asciuttat supirende:

”Ohi fitzu meu istimadu in pedras anzenas che ses finidu, chissà si t’apo a torrare a bidere.”

“Meze’e cagliessi cun custu macchine e iscustet”: li essit male Filippa.

“Torrala a leggere”e non bastat una olta ma duas, tres, battoro e a s’ustimu l’ischiat a mente.

Che ponet sa littera intr’e sa busta e si la remunit tra su pettigliu e i sa pettiera, non si fidat a la dare a nisciunu pro ghi no esserat andada male.

“E a chie lu naramus pro sa riposta? Non creo chi Nica bi resessat”.

Sa sorre Tesa, chi aiat iscustadu sempre fattende e conca:”Si fusti bona lu naraisti a Babai Melone, deo isco chi faghet de custos piagheres; fintza

s’atera die b’apo idu intrende una pessone. Già ando deo a preguntare a sa muzere cando bos podet retzire”

Si ettat su pannellu in conca e chi essit lestra.

Girat sa contonada e tzoccat in domo de mammai Annetta. L’aberit sa teracca e la faghet intrare. Mammai Annetta daghi intendet sa rejone, gia ischiat chi Doddore fut pastidu a su Cile,

“Naralis a bennere istasero a sas battoro. A i cuss’ora si nde pesat, e ite cheres est istraccu dai su manzanu e daboi ustadu si reposat.”

Puntuales a sa battoro, babbu e mama, si presentant a domo ‘e Babbai Melone chi lo faghet setzere addainanti de s’iscriania.

“Ebbè e ite narat Doddoreddu?”

”Mi sa littera su duttò”

Babbai Melone si ponet sos ippigitos e la legget.

“Bene bene, e ite cherides a l’iscriere?

”A si nde torrare chi deo e i su babbu semus betzos e dai cando est pastidu non faghimus ateru che pianghere.”

Su duttore comintzat a iscrivere.

“E poi?”

“Ch’istamus sempre pianghende e lu gherimus in Ittiri”

“Custu l’apo già iscrittu”

“E tando nudd’ateru”.

Babbai Melone aggiunghet calchi notiscia de sa idda: chi su tilipesche aiat fattu dannos mannos a sos massajos, chi in Italia sas cosas si funt ponzende male e in sas zittades mannas sa zente pienaiat sas piatzas cun sas bandelas, chie cheriat sa gherra e chie no. S’Europa fut abolotada e dai pagu aiant mortu, cun sa muzere, s’imperadore de s’Austria e già fut comintzadu a mancare su tuccaru.

Daghi finit bi lis legget, issos cuntentos li preguntant ite fut su disturbu.

“Andade in bonora”.

Passant ateros tres meses e, cun sa segunda littera arrivint sos restrattos chi aiat prommissu.

“Ite bellu paret unu segnore!”

Bi naraiat chi aiat comintzadu a tribagliare e chi fut cuntentu ca alanzaiat meda. Fut ancora in domo de su frade e tottu lu gheraint bene. Si fut

incontradu cun sos tios Doddore e Antoni e cun sos fradiles cilenos chi oltas medas si che l’ aiant giuttu a domo issoro a bustare. A Nadale aiant fattu una bella festa, aiant mandigadu in giasdinu, adainanti de s’oceanu, ca fut una die casda de sole cun invitados sardos e a issu su frade l’aiat regaladu una bricichetta.

Finiat cun sos saludos e chi sempre pensaiat a su babbu a sa mama e a sa sorres e tottu los giughiat in coro.

Sas litteras chi Doddore reziat in riposta, funt tottu che pare, pienas de dolore de sa mama:

”Torradinde torradinde fitzu meu”

Caderina non fut resessida a si dare paghe, si fut accunostada a sa luntanantzia de Peppinu, ma de Doddore non lu podiat padire e non passaiat die chi non lu fentomaiat cun affrissione.

Daboi ‘e tantu Peppinu si leat su frade e li narat:

“Torra a ue mama e faghela contenta, cun custu ragiolu est fattende una etzesa fea. Già ses giovanu e ses sempre in tempus, su Cile non si che fuit.”

De accordu iscrient a sa mama: aiat fattu già su bugliette e si fut preparende pro torrare cun su primu piroscafu chi pastiat.

Ite non fut s’allegria daghi Nica finit de leggere sa littera.

“Como puru pianghet?” faghet Anghela a sa mama chi giughiat sos ojos lucidos.

“Caglia, caglia chi est dai sa cuntentesa”.

In d’unu mamentu s’ispasghet sa oghe in totta sa carrela chi Doddore torraiat.

S’allegria però est durada pagu: su matessi postinu chi aiat cussignadu sa littera tantu disitzada, torrat a tzoccare unu mese a poi. Giughet una cartolina ruja e cando arriviat a sa domos fut comente chi b’esserat intrada sa rughe. Daghi bi la dat in manu, babbu Licò aggiummai che ruet mortu e Dominigheddu si ponet a pianghere comente intendet sa onnamanna attitende su fitzu, ca cussa cartolina, fut sa giamada a sa gherra.

“Ecco ite fut cussu cantu ‘e s’istria ch’ap’ intesu derinotte”

A sas boghes accudint tottu e Tesa curret a ue Babbai Melone chi iscriet duas rigas solu pro narrere a Doddore de non si movere dai su Cile e

ch’impostat sa littera cun s’isperantzia de frimmare sa pastentzia.

Ma su destinu malu at cheffidu chi su piroscafu chi che fut giuttende sa littera si siat incrociadu cun su chi nde fut battende Doddore, in mesu de

s’oceanu.

Fut partidu dipiaghidu, ma in su coro aiat s’isperantzia de torrare a su Cile. In sa baligia aiat postu tantos regalos, aiat pensadu a tottu: pro sa mama aiat comporadu unu rosariu de ramine.

Saludende su frade, chi l’aiat accumpagnadu a su postu de Buenos Aires,

”Già nos bidimus a presse”: aiat nadu; ma in su matessi mamentu, Peppinu cun su coro tripiadu, aiat pensadu:

”No nos bidimus pius”

Prima de intrare in su piroscafu in punta a s’iscala, Doddore si fut giradu a torrare a saludare su frade cun sa manu: e i cussa est’istada propriu

s’ustima osta chi si sunt bidos.

Daghi arrivit a domo sua bi funt tottu ippettendelu: in su iatzu aiat pensadu meda ai custu mamentu e a s’allegria de sa mama, invece a s’intrada sas boghes e i sos piantos l’ant assustadu.

“E it’at sutzessu?”e cumprendet luego chi l’aiant giamadu a sa gherra.

Fut pastidu cun ateros deghe bittiresos in d’unu manzanu de entu e de abba; fintza su chelu fut pianghende cun sas mamas de cussos giovanos.

In Tathari nde lis aiant segadu sos pilos, lis aiant dadu sa divisa, unu pagiu de bottas, sas petzas de pes, unu pagu de biancheria, sa borraccia,

sa gavetta, unu telu inceradu, pagas gallettas tottu intr’e su zainu.

Su sero a poi unu sergente los aiat radunados in sa piatza d’arme cun sos ateros giovanos bennidos dai sas biddas de affacca; a boghe asta lis aiat dadu pagas istrussiones e poi los aiat accumpagnados fintz’a s’istazione e che los faghet pigare in su trenu pro Postudurre. Calchi mama e calchi amorada pianghet saludende sa triste pastentzia. Dai s’istassione a su postu b’aiat pagu, ma devent ippettare pius de un’ora primu de s’imbascare. Funt tottu giovanos ma nisciunu aiat boza de riere o de bugliare.

Su iatzu non finiat pius: Doddore non fut resessidu a drommire, e comente podiat drommire furriadu in terra cun sa conca subra su zainu? Cantas cosas li funt passadas in sa mente abolotada che i su mare chi fut attraessende! Dai s’oceanu de Vina del Mar a su mare ‘e Genova, ite tristura!

A s’arrivu los fut già ippettende unu camiu chi che los giughet a una casemma. Pro deghe dies lo faghent marciare e a cando a sero giughiant sos pes uffiados. Duas bostas los aiant fattos isparare cun fusiles betzos. A denotte nisciunu serraiat oju dai su pulighe e ogni tantu s’intendiat calchi frastimu.

Daboi de unu iatzu, duradu aggiummai una die intrea, arrivint in zona ‘e gherra: unu sergente lis aiat nadu chi deviant dare su cambiu in trincea.

Pighendeche in sa costera de su monte de rocca ischigliadita cun sos mulos addainanti, dogni tantu si deviant frimmare pro dare su passu a sos chi nde falaiant sos feridos in barella: borulos e sambene a trainu sunt sas primas duas cosas chi li mustrant sa cara vera de sa gherra.

Unu mese ‘e fila est’istadu in trincea sutt’a s’abba, entu e nie in mesu a su ludu e aiat bidu e intesu de tottu.

Trinta dies de ifferru e cando fut torradu a s’accampamentu, intreu e si fut potidu cambiare cun bestimenta asciutta, li pariat unu sonnu feu:

su fil’ipinadu, sos assaltos, sos feridos, su sambene, sas boghes, sos lamentos, sos mortos, su frittu, su ludu, su piogu, su puliche, sos fiagos… nde cheriat iscancellare tottu e dezidit de si tennere in su coro sos orrores e de non faghere mai ischire a sa familia su ghi aiat patidu e difattis in sa prima littera chi lis iscriet, bi naraiat de istare trancuiglios ch’issu istaiat bene.

Unu sero fut setzidu chenende cun ateros tres sosdados. Funt allegros ca su tenente nou, lis aiat fattu dare doppia ratzione de cioculatte e unu

pacchetto de sigarettas. In sa posta b’aiat una littera pro issu dai sa mama e daghi l’aiat leggida li pariat de essere pius serenu, ca bi naraiat, ch’istaiant tottu ene. Funt mandighende e riende pro sas cionfras sutta matafara de unu sosdadu cicilianu, contra su capitanu e i su generale. Su ranciu fut gia finidu e si funt trattenzende ancora, cando tott’in d’una, una granata che ruet iscoppiende, in mesu ‘e sa banca.

Sos ateros tres nde los accoglint a bicculos, Doddore grave feridu a bula, che lu giughent a s’ispidale. Non morit, chi fossi fut istadu metzus, e poi de duos meses de patimentos, lu congedant, che lu faghent accumpagnare a bidda sua e lu torrant a sa mama. Sa familia no ischiat nudda: fut pastidu unu giovanu che una bandela e l’aiant torradu unu tribuladu chi non podiat faeddare né inguglire e puru su repiru li essiat a calaizu.: su dolore de sa mama e sas sufferentzias de su fitzu, funt iscrittas in cara.

Doddore aiat bisonzu de assistentzia die e notte e i sa mama addolorada che Nostra Segnora, non si ripammiaiat. Sas dies funt longas a passare e i sas nottes de pius. Ma sos mamentos pius feos, los passaiant cando li deviant dare a mandigare. Sa mama l’imbuccaiat e li daiat solu latte, abba ‘e tuccaru e brou, cun attentzione a ticcu a ticcu e sempre timende ca, comente li poniat calchi cosa in bucca, comintzaiat a tuscire chi pariat attoghende: battiat su dolu fintz’a sas pedras.

Tottu cheriant bene ai cussu giovanu malauradu e, massimu sos de affacca, lu visitaiant e li faghiant cumpagnia.

Su 1918 non fut istadu un annu onu pro nisciunu e nemmanco pro sa familia Licò. In duos meses, morint de ipagnola, Andria e Dominigheddu Sanna, connadu e nebode de Doddore.

A daghi at ischidu de Dominigheddu, Doddore at piantu totta die: a mamentos cun sas lagrimas fintz’a terra, a mamentos istringhiat sos punzos

borulende ca faeddare non podiat. Su nebode fut su ghi li faghiat cumpagnia a dies intreas cando bi fut su bisontzu, e pius de tottu lu cumprendiat: si cheriat calchi cosa, li faghiat un’asciada ‘e oju e fut luego accuntentadu dai cussu pitzinnu pascenscile. Dai sa morte de Dominigheddu si fut fattu pius seriu e boltas meda l’acciappaiant cun sos ojos pienos de lagrimas.

Fut passadu un annu giustu giustu, cando unu manzanu, sa muzere de unu pastore, lestra lestra l’aiat giuttu unu pingiattinu de colostra:

“Mi Doddore’, tiu Antoni at pensadu primu ‘e tottu a tie; est ancora casda casda.”

Sa mama luego bi la faghet assatzare. Doddore comintzat a tuscire fattendesi ruju che fogu. Curret su babbu chi s’accherat a giamare zente.

A s’abolotu enint sas bighinas, ma nisciunu resessit a l’aggiuare e issu morit affogadu in bratzos de sa mama.

Fut su trinta de Sant’Andria de s’annu millenoighentodeghennoe.

Teresa Lonis

( Doddore Licò, primo premio LIMBA E AMMENTOS, Ittiri 2005 )