Doddore Canduffu

Ittiri 24 novembre1865 - Vina del Mar 18 febbraio 1916

Cando in sos primos annos de su Noighentos, calchi emigradu, torraiat dai Merica a bidda sua, non fut festa solu pro sos parentes pius custrintos, ma puru pro sos bighinos, sos amigos e i sos connoschentes.

So faeddende de emigrados chi torraiant riccos, chi aiant fattu fostuna: sos chi nde recuiant poveros, non solu funt agghejados dai sos anzenos chi se nde riiant, ma sas familias matessi, s’isgonzaiant de issos.

Su inari at sempre cumandadu sos sentidos e i sos cumpostamentos des sos omines in dogni tempus e in dogni chirriu de su mundu.

Doddore Canduffu fut unu des sos chi si funt fattos riccos. Fitzu de Giagu fut fraigamuru e piccapedreri, abile meda, chi aiat tribagliadu puru in s’ipidale Alivesi: fut emigradu cun sos frades Antoni , Michelanghelu e Pedru Maria e ateros bittiresos a su Cile. Antzis funt partidos pro s’Argentina chi fut, però, attraessende tempos feos; non si bi funt trattesos e aiant passadu sa Cordigliera, pro chiscare fostuna in d’una natzione luntana in sa costera de s’oceanu: su Cile appuntu, chi nde fut bessende dai sa Guerra del Pacifico, in su 1883.

Cun su frade Antoni, issu puru fraigamuru, cun d’una grande oza de comintzare una vida noa, aunidu a ateros bittiresos, creat un’impresa e prinzipiat a faghere ferrovias.

Cun malianos tottu sardos, aiat postu manu a trabaglios impostantes: pontes, gallerias, istradas ferradas…diventende unu pioniere preziadu in cussu campu

Fut giovanu, aiat salude, fortza, incrinu a su trabagliu, innovadore, onestu, pagaiat bene, ma pretendiat su giustu, balanzendesi su ripettu dai tottu e i su inari non tasdat a arrivire.

Resessit a s’accabarrare un’appaltu dai su Guvernu cilenu, pro aberrere una galleria sutta su monte Cavilolen.

Su cuntrattu fut chi, intro de unu zertu tempus, deviat essere cumprida, si non, pro ogni die de istentu, b’aiat de pagare una penale; ma si resessiat a agabbare primu, pro ogni die de antizipu, balanzaiat non isco cantu.

Mancari non aeret fattu grand’istudios, fut inzeniosu e arriscaditu e, tando cun duas iscuadras de malianis, attaccat su monte dai ambas alas.

Cun d’una pretzisione ch’at lassadu tott’impantados, sas duas iscuadras, s’incontrant in su centru de sa galleria, cun d’un’iscartu de vinti centimetros (mi l’at cunfirmadu puru Juan, su nebode, cando est bennidu a domo mia).

B’aiat postu su mesu de su tempus e i su alanzu fut istadu ipropositadu, naraiat Filippa e b’aiat de la crere.

Si fut cojuadu in La Ligua, cun d’un’aurucana, Sofia Guerra, chi aiat connoschidu cando fut fattende un’istrada ferrada in su Cile de Nord. Cun issa, chi fut una grande bona pobidda, aiat fattu chimbe fitzos mascios e una femina chi aiat avviadu tottu a sos istudios:

Santiago, naschidu in su 1893, agente bancariu, Miguel in su 1894 impresaiu che i su babbu, Juan in su 1895 duttore, Pedro in su 1897 dentista e avvocadu, Maria in su 1900 chi si fut cojuada cun su duttore Humberto Vera e umpare trabagliaiant, in su laboratoriu de analisi, de su duttore ittiresu Ciciu Fadda e in ustimu, Salvador in su 1902 impiegadu pubricu.

Sos chi si sunt distintos de pius sunt istados: Juan e Pedro, in su campu politicu e sotziale, ch’ant dadu unu grande contributu a sa Demograzia in su Cile e Miguel comente impresariu.

Sunt tottu interrados in su Campusantu de Vina del Mar.

De Doddore Ganduffu in su Cile, restant ancora trabaglios meda: sas oberas chi at realitzadu pro su drenaggiu e i s’iscurrimentu de sas abbas chi falant dai sos palinzos, in gir’in giru de Valparaiso; su tunnel de “Las Raices”chi cullegat s’Argentina cun su Cile dai Victoria a Lonquimay, longu 4650 metros ed est , ancora oe, su pius longu de sa Merica de Sud; est pro cust’opera chi, in su 1906 a l’Esposizione Universale de Milanu, l’ant premiadu cun su diploma de onore e i sa medaglia ‘e oro, su massimu riconnoschimentu: aiat barantun’annos.

Sa Biblioteca Nacional, unu palattu in istile franzesu, de moda tando, in Santiago, visitadu dai turistas de tottu su mundu, est s’ustim’obera manna e impostante de Doddore Canduffu, ma propriu cando la fut cumprende che l’est intradu unu giau ruinzadu in su pè ed est mortu de tetanu a chimbant’annos e tre meses: tando non s’agattaiat sa penicilina.

Cun Sufia fut andadu puru in Bolivia in ue aiat ingrandidu sas impresas suas, cun su frade Antoni e malianos aggiummai sempre sardos.

Cando, sas istradas ferradas funt longas medas sas maesthranzias, viviant in accampamentos chi, ippostaiant manu manu chi andaiant addainanti e, sigomente aiant bisonzu de trabagliadores in pius, in mia de tantos, bi capitaiat calicunu chi aiat de faghere contos cun sa giustiscia. Una osta fut capitadu chi unu, cun d’un’istoccada, aiat abestu sa matta a un’ateru; a sas boghes curret Antoni chi si faghet dare luego un agu, de sos ch’impreaiant a cosire sos saccos de patatu, li cosit sa ferida e li salvat sa vida.

Aiat appidu unu mamentu de dificustade economica (Juan m’at nadu chi unu terremotu nde l’aiat bettadu bindighi domos), luego superadu.

In Vina del Mar, sa domo chi s’aiat fattu in via Simon Bolivar, fut manna, bella cun d’ogni comodidade, cun s’iscuderia e carrotzas, in sas istallas puru unu “guanaco” andinu, un allevamentu de gioga, batzas cun pisches tropicales. Si ch’aiat giuttu sas palas de figuindia chi aiat piantadu in sos palinzos ch’inghiant sa domo sua pro amparare su terrinu dai sas abbas.

Est istadu su primu in Vina del Mar, a si comporare sa vettura e aiat s’osciaferro a diposizione.

Sempre su nebode Juan, m’at nadu, chi cando fut minore, passaiat s’istiu in cussa domo in ue viviat sa onnomanna Sufia, dai cando fut restada attia, fintzas a cantu est campada e b’aiat connoschidu su tiu Antoni, betzu e minudeddu chi ciarrait meda.

Cussa domo non b’est pius, l’ant trafomada in d’unu capannone indrustiale , ma bi sunt ancora sas palas de figuindia.

Cun tanta ricchesa e dinari a diposissione, Doddore Canduffu, si podiat permittere de visitare cun sa familia, sas zittades pius bellas d’Europa, de mandare sos fitzos pro motivos de istudiu a Roma e de torrare a bidda sua in vacantzia: de cantu si fut trattesu una osta in Sasdigna, aiat mandadu sa fitza Maria a iscola a Thatari in d’unu cullegiu ‘e monzas.

Non pariat pius cuddu giovanu pastidu in chirca de fortuna, aiat sa chiza e i sos modos de unu segnore: sas bestimentas chi si poniat funt de pannu finissimu e non li mancaiat mai sa cravatta, giughiat sempre su cappellu e una cadena ‘e oro cun su lorozu in su coppette e i sas bottas de pedde, lucidas che ippigiu

Sa muzere e i sa fitza, no aiant nudda de invidiare a sas mammais nobiles, antzis; bastat abbaidare sos restrattos, pro cumprendere cantu lussu podiant faghere.

Subra sos bestires de seda giughiant una cadena ‘e oro russa unu poddighe e longa fintz’a coscias pro su ventagliu e i su paraccheddu pro su sole; sas collanas de perelas a tres passadas, falaiant fintz’a matta e i sos poddighes pienos de aneddos.

Sa ricchesa però non los aiat insupelvidos, funt a sa manu e de bonugoro, massim’issu chi, in carrela, si frimmaiat cun tottu a arrejonare e medas nd’aiat aggiuadu.

Aiat chircadu tottu sos amigos fraigamuros ch’aiat lassadu in bidda cando fut pastidu. Calicunu si la passaiat bene, ma tantos ateros funt disoccupados e lamentosos meda.

Tando issu, pro los ajuare e, a su matessi tempus pro non los umiliare dendelis dinari che una limusina, lis dat trabagliu.

Est capitadu chi funt fattende calch’arranju in sa cheja ‘e Su Carminu e issu lis at fattu faghere sa trona, tottu a ispesas suas e, i sa paga chi daiat a sos malianis fut a su doppiu de sa zoronada chi leaint sos ateros trabagliadores.

Unu, invidiosu, fut andadu a sa muzere Sufia, pro bi l’iscobiare e, issa invece, oghendesi su portafogliu:

“Lea custu inari, bae a un avvocadu e denuntzialu”

custu pro narrere cantu funt ambosduos zenerosos e manighilasgos.

Dai cando fut arrividu a domo de sa sorre Caderina, ogni manzanu, comente s’accheraiat, aiat leadu s’abitudine de reunire sos pitzinnos de carrela ‘e cuventu e lis regalaiat unu soddu peromine. E, daghi si fut ispasta sa oghe, puru sos pitzinnos de su ighinadu, chentza bisonzu de los giamare, accudiant a s’imbitzu chitto chitto, fattende busdellu addainanti ‘e sa gianna de mama Canduffu.

A tottu cussos pagittos iscutzos, non lis pariat beru e, a Doddore li bastaiat de los bidere cuntentos. E gasicchè dogni manzanu, fintz’a cantu su “mericanu” fut restadu in bidda, fut festa comente a Pasca.

Pro recumpensare su professore, babbai Melone e i sos duttores chi aiant operadu su fitzu in Tathari, dai su Cile, aiat battidu pro ognunu un bacculu: cun sa maniga e i su puntale ‘e oro, pro su professore, cun sa maniga e i su puntale ‘e prata pro sos ateros, ma de una linna pius preziada de s’oro e de sa prata.

E a sas tres netas, sorres Licò chi aiant attesu su fradile, cantu fut istadu a sanare, lis aiat battidu tres pellitzas de visone, un’ippantu, ma, non fut tottu, las aiat giuttas puru a Roma.

Doddore Ganduffu, de inari nd’aiat fattu meda e l’at ischidu impreare pro su bene de sa familia sua, ma non si giraiat a s’ater’ala, addainanti de sos bisonzos de sos ateros.

Teresa Lonis