اولين گام بشر در راه پرداخت بهاي كالاهاي مورد نيازش، معاملات پاياپاي بدون در نظر گرفتن ارزش كالاهاي مبادله شده بود. 

انسان با توجه به موقعيت جغرافيايي محل زندگي خود برخي از اجناس را به‌عنوان كالاي با ارزش براي معاملاتش انتخاب كرد. 

به عنوان مثال گندم، گوسفند و صدف در چين، گاو نر در يونان، فيل در مناطق آسياي جنوبي و نمك در معاملات روزمره به جاي پول مبادله مي‌شد. 

هر چه جوامع بشري متمدن‌تر و داد و ستد‌هاي روزانه بيشتر مي‌شد اين نوع اجناس شايد توجيه خود را براي واسطه معاملات بودن بيشتر از دست مي‌داد و در برخي اوقات حتي كفاف هزينه‌هاي زندگي روزمره او را نمي‌داد تا اين‌كه به جاي اين كالاها مبادله فلزات گرانبها مثل طلا، مس و نقره شروع شد.

اين تصميم اگرچه براي مدتي بسيار كارآمد بود اما بازهم اشكالي در اين بين وجود داشت، چون اقتصاد بين جوامع بشري، گسترش يافته و مبادلات زيادي انجام مي‌شد، پس بايد مقدار زيادي از اين فلزات بين شهرها و حتي كشورها جا​به​جا مي‌شد، حمل و نقل اين فلزات هم مشكلات خاص خود را از قبيل امنيت و وزن زياد داشت. 

راه حل اين بود كه اين فلزات با ابعادي كوچك تر به صورت حلقه‌اي وارد مبادلات روزانه بشر شد و رنگ و بوي تازه‌اي را به اقتصاد و مبادلات جوامع بشري بخشيد.

سكه از زمان داريوش اول و احتمالا از سال 516 قبل از ميلاد با نام دريك در كيسه ايرانيان قرار گرفت و در نهايت تا امروز هم در دستان ما مصرف مي‌شود. 

داريوش با توجه به رشد تجارت بين شهرها سكه‌هاي متفرقه قبلي را به​طور كلي جمع آوري و سكه‌اي را به شكل واحد ضرب كرد تا در سراسر كشور مورد قبول و صرفا جنبه محلي نداشته باشد.

از آن تاريخ به بعد هيچ يك از حكام محلي اجازه ضرب سكه طلا نداشت و تنها با اجازه داريوش مي‌توانست اقدام به ضرب سكه نقره‌اي كند و ضرب سكه صرفا در اختيار داريوش بود.

اين سكه‌ها تا سال​ها بعد در بازار تجارت حكمفرمايي مي‌كردند و دارندگان آنها مي‌توانستند با توجه به دارايي خود مال و املاك تهيه كنند و يا به تجارت بپردازند اما هرچه بازار تجارت گسترده مي‌شد بشر به سكه‌هاي زيادتري نياز داشت، تا جايي كه به فكر جايگزيني سبك‌تر براي اين سكه‌هاي سنگين، اما گرانبها افتاد.

پول‌ها از چه تاريخي كاغذي شد

طبق اطلاعات ثبت شده در كتب تاريخي، پول‌هاي كاغذي ابتدا در كشور چين ساخته و در مبادلات اقتصادي چيني‌ها از آن استفاده شد. اما اگر قصد يافتن تاريخ انتشار اولين اسكناس امروزي را داشته باشيم بايد سري به موزه استكهلم بزنيم. در اين موزه اولين اسكناسي كه سال 1691 ميلادي منتشر شد نگهداري مي‌شود.

به هرحال استفاده متداول و مستمر از اسكناس يا به زبان فرانسه «آسي نيا» (Assignas) پس از انقلاب كبير فرانسه شروع شد و به تدريج در جهان رواج يافت. ابتدا قرار بود دارايي‌هاي دولت (به عنوان مثال در فرانسه زمين‌هاي حكومت و پس از آن طلا يا نقره خزانه) پشتوانه پول كاغذي باشد. هرچه زمان بيشتري گذشت، اين كاغذهاي بدون پشتوانه بيشتر توسط دولت‌ها منتشر و گاهي هم باعث دردسرهاي بزرگي در سيستم مالي آنها مي‌شد.

اسكناس از چه تاريخي و چگونه ايراني شد؟

اما اسكناس، واژه‌اي كه از زبان روسي (assigunos) وام گرفته شده است، در زمان فتحعلي شاه به زبان فارسي وارد و به اسكناس تبديل شد، پيش از آن در دوره ايلخانيان در ايران انتشار يافت و منشاء پيدايش آن در واقع بحران مالي و خزانه خالي حاكم وقت ايران گيخاتوخان پنجمين ايلخان مغول بود.

آنچنان كه در تاريخ ثبت شده مشكلات مالي در اين دوره باعث شد تا حاكم وقت به دنبال تدبيري براي جمع آوري سكه‌هاي دست مردم بيفتد، از اين رو يكي از نزديكان دربار حاكم به نام عزالدين‌مظفر كه از انتشار اسكناس در چين خبر داشت، پيشنهاد انتشار اسكناس را به گيخاتوخان داد كه مورد قبول واقع شد.

گيخاتوخان (اواخر قرن سيزدهم ميلادي يا قرن هفتم هجري قمري) حكم داد تا مردم سكه‌هاي طلا و نقره خود را به حكومت تحويل دهند و به جاي آن چاوه (نوعي رسيد) تحويل بگيرند، به اين ترتيب تكه چرمي كه تصوير ارزش آن رويش حك (داغ) شده بود به جاي سكه‌هاي طلا و نقره‌اي كه مردم به چاوخانه مي‌دادند، دريافت مي‌كردند.

هرچند مردم از معاوضه طلا و نقره هايشان با تكه چرم خودداري مي‌كردند اما به هرحال اين رسيدها يا همان اسكناس‌هاي ابتدايي در مبادلات مردم به كار گرفته شد.

اگرچه شكل ظاهري اين اسكناس​هاي چرمي يا چاو كه از كلمه مغولي «چائو» گرفته شده بود مثل اسكناس‌هاي امروزي نبود اما اين اسكناس يك درهمي كه منقش به عبارت «لااله الاالله و محمد رسول‌الله» بود در تبريز منتشر شد و توانست براي جبران كسري بودجه دولت و با زور جاي سكه‌هاي طلا و نقره آن زمان را بگيرد و در تاريخ 693 هجري قمري به عنوان اولين مورد استفاده از اسكناس در معاملات بازار به جاي سكه در ايران ثبت شود بنابراين مي‌توان گفت كه اسكناس در ابتداي پيدايش خود رسيد پولي بود كه مردم در خزانه به امانت گذاشتند، از همين روي در سيستم بانكي نوين قرار شد تا اسكناس با پشتوانه طلا يا نقره در خزانه دولت منتشر شود و در جيب مردم قرار گيرد.

اما در شكل نوين انتشار اسكناس، اين صراف‌ها بودند كه در شهرهاي مختلف ايران اقدام به صدور رسيد يا بيجك مي‌كردند به اين صورت كه مردم طلا يا نقره خود را در اختيار اين صراف​ها قرار مي‌دادند و آنها كه مورد اعتماد مردم بودند و البته در تجارت هم دستي داشتند، رسيدي (بيجك) به سپرده‌گذاران مي‌دادند كه اين رسيد در آن اقليم براي كسبه قابل قبول بود.

اين برگه بايد درهمان صرافي صادر كننده نقد و معادل نقره يا طلايش به آورنده تحويل داده مي‌شد اين روش تا مدت‌ها مورد استفاده و البته قبول ايرانيان بود تا زماني كه براي اولين بار نظام بانكي برجامعه حاكم شد و پول كاغذي چيزي شبيه به همين اسكناسي كه امروز ما خرج مي‌كنيم، منتشر شد.

نام بانك شرق كه مركزش در شهر لندن بود به عنوان اولين بانك ايراني كه اقدام به انتشار اسكناس كرد در تاريخ انتشار اسكناس ايران به ثبت رسيده است و از آن پس با واگذاري امتيازش در سال (1889 م‌/‌ 1268 خورشيدي) به بانك شاهي، امتياز نشر اسكناس نيز از اين بانك به بانك شاهي داده شد و اولين سري اسكناس‌هاي صادره توسط بانك شاهي ايران توسط موسسه برادبري ويلكينسون (Bradbury Wilkinson Co.) سال 1270 هجري شمسي چاپ شدكه كاملا شبيه اسكناس امروزي بود.

اين تاريخ به عنوان اولين باري بود كه اسكناس كاغذي مثل اسكناس‌هاي امروزي در جيب ايرانيان از پنج قران به بالا قرار مي‌گرفت اما نكته جالب درباره اين اسكناس‌ها موضوع تائيد اصالت آنها توسط مسئولان بانكي بود به اين معني كه اسكناس‌هاي 10 توماني به بالا هنگام تحويل به مشتري توسط ماموران دولت مهر مي‌شد و به قول معروف اصالت آن تائيد مي‌شد ولي با تاسيس بانك ملي ايران در سال 1307 هجري شمسي تصميم گرفت امتياز انتشار اسكناس را به اين بانك واگذار كند. 

از اين‌رو سال 1310 حق انتشار اسكناس به بانك ملي ايران به مدت 10 سال واگذار شد و از آن پس تعيين طرح، نوع، مبلغ و تعداد اسكناس منتشر شده در ايران توسط اين بانك بايد تائيد مي‌شد كه اين امتياز پس از تاسيس بانك مركزي ايران به اين بانك واگذار شد ولي هنوز هم اسكناس‌ها در لندن منتشر مي‌شد تا اين‌كه بالاخره انتشار اين پول​هاي كاغذي نيز در ايران ميسر شد و ادامه يافت.

انتشار اسكناس ايراني سال 1362 با ساخته شدن ساختمان چاپ اسكناس به صورت آزمايشي در كشورمان شروع شد. 

امروزه تمامي اسكناس‌هاي انتشار يافته توسط اين مركز در سيستم بانكي كشورمان مورد استفاده قرار مي‌گيرد هرچند در اوايل كار صرفا چاپ اسكناس در ايران انجام مي‌شد و كاغذ مخصوص آن از كشور انگلستان وارد كشور مي‌شد اما روند استقلال نشر اسكناس با ساخت كارخانه توليد كاغذ اسناد بهادار در سال1376 و توليد آزمايشي آن طي سال 1381 در كشورمان تكميل و امروزه سيستم چاپ و نشر اسكناس ايران هيچ وابستگي به خارج از كشور ندارد.

اولين جعل اسكناس

در اوايل پيدايش اسكناس در ايران صرفا بانك شاهي كه شعباتي در مشهد، تهران، اصفهان، تبريز و شيراز داشت، اقدام به انتشار اين نوع پول مي‌كرد بنابراين هر بانك با توجه به منطقه فعاليت خود اسكناس منتشر مي‌كرد و اين اسكناس‌ها صرفا در منطقه تحت پوشش اين بانك قابل استفاده بود. 

همين ويژگي باعث شد تا اولين جعل اسكناس در ايران با شكست مواجه شود. اين اقدام كه در تاريخ 1292 هجري شمسي توسط ميرزا آقا خان اسكناسي صورت گرفت با يك اشتباه كوچك باعث گرفتار شدن جاعل شد. 

اين جاعل حرفه‌اي هنگام جعل اسكناس‌دو توماني در مشهد به جاي درج عبارت «قابل پرداخت در مشهد فقط» از عبارت «قابل پرداخت فقط در مشهد» استفاده كرده بود كه جابه جايي اين يك كلمه باعث گرفتارشدنش شد.